Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος : Απελευθέρωση Βορείου Ηπείρου απ' τον ελληνικό στρατό.
Συνθήκη ειρήνης Λονδίνου 30/5/1913 : Η Ελλάδα δεσμεύεται πως οι Μεγάλες δυνάμεις θα αποφασίσουν για τα νησιά του Αιγαίου.
Ελληνοτουρκική συνθήκη των Αθηνών 14/11/1913 : Η Ελλάδα δεσμεύεται εκ νέου πως οι Μεγάλες δυνάμεις θα αποφασίσουν για τα νησιά του Αιγαίου.
22/11/1913 : Συλλαλητήριο Βορειοηπειρωτών στην Κορυτσά. Σχηματίζεται ο ιερός λόχος Κορυτσάς με 1.200 ένοπλα μέλη.
Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας 17/12/1913 : Οι Μεγάλες δυνάμεις κατοχυρώνουν την Βόρειο Ήπειρο στην Αλβανία.
31/1/1914 : Οι 6 Μεγάλες Δυνάμεις ( Αγγλία , Γαλλία , Ρωσία , Ιταλία , Γερμανία και Αυστροουγγαρία ) δηλώνουν στην Ελλάδα πως τα ελληνικά νησιά του Αιγαίου ( πλην Ίμβρου , Τενέδου και Καστελόριζου - τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα ήταν άλλη ιστορία ) θα γίνονταν δικά της όταν θα αποχωρούσε ο ελληνικός στρατός απ' την Βόρεια Ήπειρο ( και τη νήσο Σάσωνα ). Ο Βενιζέλος το αποδέχεται , παρόλο που προσπάθησε να πείσει τις Δυνάμεις για το άδικο της απόφασής τους. Οι Βορειοηπειρώτες όμως , οι Νοτιοηπειρώτες , απόδημοι Ηπειρώτες , Ηπειρώτες των Αθηνών , οι Μακεδονομάχοι , οι Κρητικοί ,οι Μανάτες , οι Αιτωλοί και οι Ακαρνάνες , οι Επτανήσιοι , οι Αγαιοπελαγίτες , οι Κύπριοι και άλλοι Έλληνες δεν το δέχονται. Σχηματίζονται ελληνικοί "ιεροί λόχοι" σε Κορυτσά , Ερσέκα , Λεσκοβίκι , Ιωάννινα , Πρεμετή , Κολώνια , Αργυρόκαστρο και Χειμάρα. Μορφές της αντίστασης αναδεικνύονται ο Χιμαριώτης Μακεδονομάχος Σπυρομήλιος , ο Μακεδονομάχος Γεώργιος Τσόντος Βάρδας , ο Παύλος Γύπαρης , ο Θεόδωρος Μαντούβαλος ( καπετάν Ταΰγετος ) κ.α.
9/2/1914 : Ο Σπυρομήλιος κηρύττει την αυτονομία της Χειμάρας με τους αντάρτες του.
17/2/1914 : Oι Βορειοηπειρώτες επαναστατούν και κηρύττουν την ανεξαρτησία της Βορείου Ηπείρου με ηγέτη τον Γεώργιο Ζωγράφο στο Αργυρόκαστρο και υπουργούς τους Καραπάνο , Δούλη , Παρμενίδη και τους μητροπολίτες Δρυινουπόλεως Βασίλειο , Κορυτσάς Γερμανό και Κονίτσης - Βέλλας Σπυρίδωνα. Συγκεντρώνουν 7.000 ενόπλους.
Επαναστατούν οι Άγιοι Σαράντα. Επαναστατεί το Δέλβινο με 1.700 ενόπλους.
Ο συνταγματάρχης Κοντούλης και ο υποστράτηγος Παπούλας στην Κορυτσά , υπακούοντας στις εντολές της ελληνικής κυβέρνησης , παραδίδουν την διοίκηση της πόλης στους Αλβανούς και Ολλανδούς αξιωματικούς. Οι Κορυτσαίοι όμως δεν μένουν αδρανείς. Δραστηριοποιούνται στα χωριά Βίγλιστα, Σμάρδεσι/Κρυσταλλοπηγή , Κωστενέτσι , Μπρέσνιτσα/Βατοχώρι και Χρούπιστα/Άργος Ορεστικό με ηγέτες τους Κοβατσίδη , Παπαγεωργίου, Σιδέρη , Γεωργακόπουλο και Σούλιο.
20/2/1914 : Ο Ζωγράφος ενημερώνει τον Βενιζέλο ότι οι Βορειοηπειρώτες δεν έχουν μίσος για την Αλβανία. Αντίθετα επιθυμούν το κράτος στο οποίο ζουν τόσοι ορθόδοξοι αδελφοί να ακμάσει. Μέχρι όμως τότε ο αλβανικός λαός θα είναι απολίτιστος. Σφαγές , δηώσεις ,ληστείες και αναρχία μας απειλούν. Αντίθετα εμείς σεβόμαστε τους μωαμεθανούς. Αλλοίμονο σε εκείνον τον Ηπειρώτη που θα παραβιάσει την τιμή , την ζωή και την περιουσία μωαμεθανού. Είμαστε αδέλφια των ηρώων του Κιλκίς , της Δοϊράνης , του Λαχανά και του Μπιζανίου. Αγωνιζόμαστε για την ελευθερία της Ηπείρου μας. Ζήτω η Ήπειρος.
21/2/1914 : Ο Βενιζέλος προτείνει στις Δυνάμεις να δοθεί η περιοχή του Αργυροκάστρου στην Ελλάδα και η Χιμάρα να αποκτήσει αυτονομία. Για αντάλλαγμα η Ελλάδα θα έδινε στην Αλβανία 2.500.000 φράγκα και μικρά εδαφικά ανταλλάγματα. Δεν έγιναν αποδεκτά τα αιτήματα.
22/2/1914 : Ο Βενιζέλος στέλνει τα πλοία Αλφειός και Ευρώτας να αποκλείσουν τους Άγιους Σαράντα ώστε να μην λαμβάνουν εφόδια και ενισχύσεις οι Βορειοηπειρώτες. Ο Ζωγράφος του διαμαρτύρεται :
Η δυστυχής εγκαταλελειμμένη Ήπειρος εγνώριζε ήδη εν τη απεγνωσμένη αυτής αμύνη, αμέτοχος ήθελε παραστή η επίσημος Ελλάς. Αμέτοχος , αλλ' ουχί αντίπαλος.
23/2/1914 : Κηρύσσεται η αυτονομία της Πρεμετής.
19/3/1914 : Ο Γεώργιος Σούλιος εισέρχεται με τους άνδρες του στην Κορυτσά. Ακολουθούν συγκρούσεις Ελλήνων - Ελληνοβλάχων με Αλβανούς , ρουμανίζοντες Βλάχους και Ολλανδούς. Δυστυχώς οι Έλληνες επικρατούν μόνο για λίγο και γρήγορα η Κορυτσά περνά υπό αλβανικό έλεγχο.
Οι Κρητικοί οπλαρχηγοί Βάρδας , Ιωάννης Τσόντος , Παπαδάκης , Βρανάς και Μελαδάκης συγκρούονται με αλβανικές δυνάμεις στα αλβανόφωνα ελληνικά χωριά Μπραδοβίτσα , Δάρδα και Χότσιστα.
22/3/1914 : Φτάνουν απ' το Αργυρόκαστρο 130 Κρήτες εθελοντές με αρχηγό τον Σφακιανό βουλευτή Ιωσήφ Αναγνωστάκη. Στης 23/3 έρχονται 120 Αιγυπτιώτες εθελοντές και ακολουθούν άλλοι 170 Κρητικοί.
Μάρτιος - Απρίλιος 1914 : Μερικά για τις συγκρούσεις.
Στην περιοχή Λεσκοβίκι - Ερσέκα - Κολώνια οι αυτονομιστές του Δελβίνου Τσίπουρας και Καρασεβδάς αντιμετωπίζουν τους σκληροτράχηλους Αλβανούς του Σαλή Μπούτκα.
Στο μέτωπο της Πρεμετής διακρίνονται στις συγκρούσεις οι Μακεδονομάχοι καπετάν Φιλώτας ( Απόστολος Παπαγεωργίου ) και καπετάν Ταϋγετος ( Μαντούβαλος ) με τους συμπατριώτες τους Αλέξ. Μαυροειδή και ποιητή Σταμάτιο Ράπτη. Ακόμη οι Κούταλης , Κολιβάνος , Παπαδόπουλος , Φαρμάκης Γεωργουλάκης , Γεωργακάκης , Κέλης , Τσέλιος , Ζαχαρίας , Βάντζος , Δαφνιάς , Φλωρόπουλος και άλλοι Ηπειρώτες , Κρητικοί , Λάκωνες , Μανιάτες , παλαίμαχοι μακεδονομάχοι κ.λπ.
Στην ανακατάληψη της Μονής Τσέπου διακρίνονται οι Ρώμας , Στράτος , Πολυμενάκος , Ταγαρόπουλος, Κωσταρέλος , Τσαγκαράκης , Μήλεσης , Μίγλης , Καρασεβδάς , Πνευματικάτος , Μαυρομιχάλης , Ζυγομαλάς , Ζήρας και Τσεκούρας.
Στην Χειμάρα , στο Τεπελένι , στο Λιμπόχοβο , στη Σάλεση , Άρζα κ.α. διακρίνονται οι Βάρφης , Φαναριώτης , Γκίκας , Σπυριδογιάννης , Μπόλας, Κρομμύδας , Μίγλης , Αναγνωστάκης , Παπίλαρης , Μελαδάκης , Νικηφοράκης, Γερογιάννης, Πατρικαλάκης, Μαντάς , Μαναρώλης , Ποντικάκης , Τσίπουρας, Κωνσταντούλης , Κούνδουρας κ.α.
Στη μάχη της Μπέζανης έπεσε ο Μαναρώλης.
Στη μάχη της Πήλιουρης στη Χειμάρα ( 9/4 ) οι αυτονομιστές απώθησαν 300 Αρβανίτες.
Στις 24/4 έγινε η μάχη της Νικολίτσας ( Κορυτσάς ). Διακρίθηκαν οι Μπινόπουλος , Αστέρης , Κονδύλης , Παπακώστας , οι Μακεδονομάχοι Καραβίτης , Ιω. Τσόντος και Γεω. Τσόντος Βάρδας ( τραυματίστηκε ) και
ο ίλαρχος Βασ. Μελάς ( αδελφός του Παύλου Μελά ). Στη μάχη αυτή έπεσε ο Κρητικός οπλαρχηγός Μελαδάκης.
Οι Αλβανοί ζητούν ανακωχή. Οι Βορειοηπειρώτες δέχονται και ο Μακεδονομάχος Τσίπουρας υπογράφει ανακωχή με τον Ολλανδό αξιωματικό Verholst.
27/4 - 5/5: Ανακωχή.
17/5/1914 : Υπογράφεται το
Πρωτόκολλο της Κέρκυρας. Αναγνωρίζεται η αυτονομία της Βορείου Ηπείρου. Επίσημη γλώσσα η ελληνική και υποχρεωτική στα σχολεία , ενώ η αλβανική προαιρετική. Δικαίωμα διατήρησης ιδιαίτερης στρατιωτικής δύναμης εκ μέρους των Ηπειρωτών.
Ο Σπυρομήλιος αρνείται να δεχτεί το πρωτόκολλο.
Εντούτοις η κατάσταση στην Αλβανία είναι έκρυθμη ( μάλιστα τον Σεπτέμβριο του 1914 παραιτήθηκε ο ηγεμόνας της Αλβανίας Ολλανδός Γουλιέλμος Βηλντ και στο Δυράχιο σχημάτισε κυβέρνηση ο Εσσάντ πασάς Τοπτάνη ). Ουσιαστικά η χώρα ήταν ακυβέρνητη και γι' αυτό οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν.
24/6/1914 : Απελευθέρωση της Κορυτσάς. Απ' τα χωριά Γράμμοστα , Κιάρι Κολώνιας και Βίγλιστα , οι Βάρδας , Τσίπουρας , Κονδύλης , Μαυραντζάς , Βρανάς , Ξυρούχας , Ι. Τσόντος , Μ. Τσόντος , Γερογιάννης , Σεϊμένης κ.α. επιτίθενται στην αλβανοκρατούμενη Κορυτσά. Πρώτος μπήκε ο Μακεδονομάχος Παύλος Γύπαρης με τους Κρητικούς του και έγραψε :
Η πόλις άπασα υπεδέχθη ημάς έξαλλος εκ χαράς και ενθουσιασμόν.
1/7/1914 : Φουρίδης και ( μακεδονομάχος ) Παπατζανετέας νικούν στο Κούτσι.
Στις περιοχές Αργυροκάστρου , Τεπελενίου , Χουμελίτσας, Λαμπόβου , Κορώνης , Κοντοκουκίου , Χορμόβου , Λέκλης , Τριμπουκίου και Γκοντράς διακρίνονται οι Ζήρας , Καραβίτης , Φουρίδης , Μήλεσης , Τσαβίδης , Τσέγγος κ.α.
16/9/1914 : Το Βεράτι στα χέρια των Ελλήνων ( Στράτος , Δρέλιας , Λεοντοκιανάκης , Μπιτσώρης , Βιτωράτος , Καρδάμης ). Για την είσοδο των Ελλήνων στο Βεράτι σημειώνει ο ταγματάρχης Περ. Δρέλιας στο ημερολόγιό του :
Αδύνατον να περιγραφή τι κατά την στιγμήν εκείνην εγένετο υπό των χριστιανών , φιλούντων τους πόδας των ιππέων και ψαλλόντων το "Χριστός Ανέστη".
Δυστυχώς ο Ζωγράφος διέταξε να το εγκαταλείψουν για εθνικούς λόγους. Είχαν προχωρήσει πολύ και προκαλούσαν τους Μεγάλους. Όλοι το εγκατέλειψαν εκτός από τους Μανιάτες οπλαρχηγούς Λεοντοκιανάκη και Στεφανάκο με 150 άνδρες τους ( πολλοί ντόπιοι ) και τον γιατρό Καϊάνα. Και οι τρεις θανατώθηκαν.
πηγή : κείμενα του Κωνσταντίνου Βακαλόπουλου απ' το "Αλησμόνητες Πατρίδες του Ελληνισμού" , τόμος 5
( Θα συνεχίσω )