3 Άγνωστα Στοιχεία υπέρ της Ελληνικότητας των Μακεδόνων
Δημοσιεύτηκε: 27 Νοέμ 2019, 06:58
Αν και το ζήτημα της εθνικότητας των αρχαίων Μακεδόνων προφανώς θα έχει συζητηθεί σε άλλα θέματα είπα να ξεκινήσω το παρόν θέμα παρουσιάζοντας κάποια ασυνήθιστα και λιγότερο γνωστά στοιχεία που μου έχουν κάνει εντύπωση. Κατ' αρχήν να πω ότι τα στοιχεία που παρουσιάζονται εδώ δεν είναι αποδεικτικά από μόνα τους, δεν είναι αυτό που λέμε "hard evidence" για την ελληνικότητα των Μακεδόνων όπως τα πιο γνωστά στοιχεία (αρχαία εδάφια, αρχαίες επιγραφές κλπ). Έχουν έναν πιο "χαλαρό", "εξωτικό" χαρακτήρα και θα μπορούσαν να είναι συμπληρωματικής φύσεως πάνω στα πιο γνωστά που παρατίθενται υπέρ της ελληνικότητας των Μακεδόνων. Είναι στοιχεία που σίγουρα μπορούν να αμφισβητηθούν, να ερμηνευτούν διαφορετικά ή και να έχουν ελλείψεις που δεν κατάφερα να διαπιστώσω από την έρευνά μου μέχρι τώρα. Σε κάθε περίπτωση έχουν το ενδιαφέρον τους, εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας και γονιμοποιούν τον δημιουργικό διάλογο. Για πάμε λοιπόν. 
1.Η παραξενιά της λέξης "ίππος"
Είναι μια ευρέως διαδεδομένη λέξη στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες η οποία ανάγεται στη ΠΙΕ ρίζα *h1ekwos (ή *ekwos). Κι ενώ στις περισσότερες θυγατρικές ΙΕ γλώσσες έχει εξελιχθεί σύμφωνα με γνωστούς φωνητικούς κανόνες, στην ελληνική παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα. Το αρχικό "ι" της λέξης ίππος παραμένει χωρίς ερμηνεία καθώς το ΠΙΕ *e θα έδινε κανονικά "ε" στην ελληνική και όχι "ι" (π.χ. ΠΙΕ *ego – ελληνικά: εγώ, ΠΙΕ *en – ελληνικά: εν). Ανεξάρτητα από το ποια είναι η πιθανή εξήγηση για το ανερμήνευτο αρχικό "ι" της λέξης ίππος (επιρροή κάποιου ταμπού; πρώιμο δάνειο από άλλη ΙΕ γλώσσα κατά την προϊστορία;), πρόκειται για μια ανωμαλία που είναι καθολική στις ελληνικές διαλέκτους άρα είναι εύλογο το συμπέρασμα ότι η λέξη εμφάνισε αυτή την παραξενιά από το στάδιο της πρωτοελληνικής αμάρτυρης γλώσσας πριν διασπαστεί στις ιστορικές ελληνικές διαλέκτους. Εμφανίζεται γραπτώς πολύ πρώιμα στις πινακίδες της γραμμικής Β ως i-qo. Εφόσον αυτή η "παραξενιά" απαντά και στη διάλεκτο των αρχαίων Μακεδόνων μέσω π.χ. των μακεδονικών ονομάτων Φίλιππος, Ιππόλοχος, Ιππότας, Ικκότιμος κλπ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και η μακεδονική διάλεκτος ξεπήδησε από τη μήτρα της πρωτοελληνικής γλώσσας.
Πηγές:
https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstr ... kk%CA%B7os
https://en.wikipedia.org/wiki/Hippolochus_(writer)
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_a ... _epigraphy
http://ancdialects.greek-language.gr/pr ... /ikkotimos
Λεξικό Μπαμπινιώτη (λήμμα "ίππος")
2.Ταύτιση της αρχαιολογίας με την επική παράδοση
Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια ενδιαφέρουσα αντανάκλαση της Ιλιάδας στα ευρήματα των βασιλικών τάφων της Βεργίνας. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μανόλη Ανδρόνικου για τη χρυσή λάρνακα του Φιλίππου που βρέθηκε στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας, εκτός από τα καμμένα και καλά πλυμμένα οστά που βρέθηκαν εντός της λάρνακας, εντοπίστηκε πάνω στα οστά αλλά και στον πάτο της λάρνακας βαθύ μπλε χρώμα προς το μελιτζανί. Το συγκεκριμένο χρώμα προήλθε από υφάσματα με τα οποία τυλίχτηκαν τα οστά τα οποία έλιωσαν με την πάροδο του χρόνου αφήνοντας αυτό το χρώμα. Επίσης στη δεύτερη χρυσή λάρνακα από τον προθάλαμο του ίδιου τάφου τα οστά της νεκρής βασίλισσας που βρέθηκαν στη λάρνακα είχαν επίσης καλυφθεί με περίτεχνο χρυσοπόρφυρο ύφασμα που διασώθηκε αρκετά καλά.
Το μελιτζανί χρώμα στο περιεχόμενο και των δύο λαρνάκων είναι εμφανές.
Λάρνακα Φιλίππου
Λάρνακα Βασίλισσας
Η συνολική εικόνα παρουσιάζει αξιοσημείωτη αναλογία με την ταφή του Έκτορα από την τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας. Αφού τοποθετήθηκε το σώμα του νεκρού ήρωα στη φωτιά την έσβησαν αργότερα με κρασί, περισυνέλλεξαν τα οστά και τα τοποθέτησαν σε χρυσή λάρνακα καλυμμένα με πορφυρά υφάσματα.
καὶ τά γε χρυσείην ἐς λάρνακα θῆκαν ἑλόντες
πορφυρέοις πέπλοισι καλύψαντες μαλακοῖσιν. (Ιλ. Ω, 795-796)
Επίσης στον λεγόμενο "Τάφο του Φιλίππου" βρέθηκαν μεταξύ των κτερισμάτων ένας χάλκινος χαλινός και πολλές ιπποσκευές, όλα καμμένα. Αυτό σημαίνει ότι στην νεκρική πυρά θυσιάστηκαν και άλογα. Μια τέτοια διαπίστωση φέρνει στο νου την κηδεία του Πατρόκλου στην Ιλιάδα όπου ο Αχιλλέας θυσίασε "πίσυρας δ᾽ ἐριαύχενας ἵππους" (Ιλ. Ψ, 171).
Οι λάρνακες ήταν ευρύτερα διαδεδομένες ως έθιμο ταφής στον ελλαδικό χώρο από την ύστερη μινωική εποχή και μετά. Απαντούν στους Μυκηναίους (π.χ. περίπτωση Τανάγρας), στην Αρχαϊκή και Κλασική Αθήνα (π.χ. Φάληρο) και σε διάφορες ακόμα περιόδους και περιοχές της αρχαίας Ελλάδας. Δεν φαίνεται όμως να αποτελεί διαδεδομένη ταφική πρακτική εκτός ελλαδικού χώρου στην αρχαιότητα κάτι που τους δίνει ξεχωριστή βαρύτητα ως υποψήφιος εθνοτικός δείκτης. Αν και υπάρχει μεγάλο ρίσκο όταν προβαίνουμε σε τέτοιου είδους ταυτίσεις, οι λεπτομέρειες όπως η κατασκευή των δύο λαρνάκων από χρυσά ελάσματα και το πορφυρό χρώμα των υφασμάτων παρακινούν τη φαντασία μας σε πιο τολμηρούς συσχετισμούς. Από την άλλη οι θυσίες αλόγων και η χρήση εξαρτημάτων ιππασίας σε ταφικά έθιμα είναι διαδεδομένη μεταξύ πολλών λαών της Ευρασίας στην αρχαιότητα, επομένως δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια ως εθνοτικό στοιχείο. Στην Ελλάδα απαντούν τουλάχιστον από τη Μεσοελλαδική περίοδο.
Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι εσκεμμένα η μακεδονική άρχουσα τάξη επιθυμούσε να διατυμπανίσει το πρεστίζ της με αναφορές στην ομηρική παράδοση ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής. Ξέρουμε άλλωστε τη μεγάλη αγάπη που έτρεφε ο Μέγας Αλέξανδρος για την Ιλιάδα και έχουμε ξαναδεί λαούς να οικειοποιούνται στοιχεία από άλλους λαούς για διάφορους λόγους. Από την άλλη θα μπορούσαμε να αντιστρέψουμε τον συλλογισμό και να ερμηνεύσουμε τα παραπάνω δεδομένα ώς εξής: επειδή η ομηρική παράδοση ήταν ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς όλων των αρχαίων Ελλήνων, το περιεχόμενό της θα εμφανίζεται ενίοτε στον υλικό πολιτισμό των φορέων της.
Πηγές:
http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14050
https://en.wikipedia.org/wiki/Larnax
Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα – Οι Βασιλικοί Τάφοι (Εκδ. Αθηνών)
3.Πρώιμες γλωσσοπολιτισμικές σχέσεις με τους Αρκάδες
Συναντάμε κοινές μυθολογικές φιγούρες μεταξύ Μακεδόνων και Αρκάδων σε αξιοπρόσεκτο βαθμό. Οι ιστορικοί Αρκάδες μοιράζονται με τους Μακεδόνες τον Λυκάονα, τον Τήμενο και τον Αέροπο. Ο Λυκάων εκτός από ήρωας και θεός των Αρκάδων είναι και πατέρας του Μακεδνού ή Μακεδόνα, του βασιλιά της Ημαθίας στη Μακεδονία. Με το όνομα Αέροπος ήταν γνωστός ένας μυθικός βασιλιάς στην Τεγέα της Αρκαδίας ενώ στη Μακεδονία το όνομα το είχαν πολλά πρόσωπα όπως ο μυθικός Αέροπος, γιος του επώνυμου ήρωα της Ημαθίας, Ημαθίωνα και ο ιστορικός Αέροπος, ο αδερφός του Περδίκκα Ά, ιδρυτή της Μακεδονικής δυναστείας. Το όνομα Τήμενος το έχουν μακεδονικές/δωρικές και αρκαδικές μυθικές μορφές.
Κι ενώ μπορούμε να υποθέσουμε εύλογα ότι η ιστορία της μετανάστευσης του Περδίκκα από το Αργος στη Μακεδονία είναι ύστερη επινόηση του μακεδονικού βασιλικού οίκου, δεν έχουμε λόγους να κάνουμε το ίδιο για τις μυθικές φιγούρες των δύο φύλων. Π.χ. δεν υπάρχει κάποιος σοβαρός λόγος να ήθελαν οι Αρκάδες να πάρουν τον ήρωά τους Λυκάονα από τους Μακεδόνες στα ιστορικά χρόνια ούτε το αντίστροφο. Το πιο λογικό σενάριο είναι οι Πρωτοαρκάδες να γειτνίαζαν με τους Πρωτομακεδόνες ή οι πρόγονοι όλων αυτών να συνδέονταν στενά κατά την προϊστορία (ίσως κάπου στη δυτική Μακεδονία) και λόγω αυτής της προγονικής εγγύτητας εξηγούνται οι κοινές μορφές της μυθολογίας τους.
Πρόσθετη στήριξη για την παλιά σχέση Μακεδόνων και Αρκάδων έρχεται από μια ιδιαιτερότητα της Αρκαδοκυπριακής και της Μακεδονικής διαλέκτου που μετατρέπουν ενίοτε το "ε" σε "ι" πριν από ένρινο. Διαβάζουμε π.χ. Στον Ησύχιο: <ἰν δέᾳ>· μεσημβρίᾳ. Μακεδόνες
https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%C ... %B9/%CE%99
Ενώ στην Αρκαδοκυπριακή υπάρχουν επιγραφές με τη λέξη "ιμβηρις" (Μύθημνα Λέσβου) και άλλες με την ίδια τροπή.
Αν λοιπόν οι ομιλητές της Μακεδονικής γλώσσας επιδεικνύουν τόσο βαθιά σύνδεση με ένα αναμφισβήτητα ελληνικό και αρκετά παλιό φύλο όπως οι Αρκάδες χωρίς να έχουν κοινά σύνορα στις απαρχές της ιστορικής περιόδου, τότε η διαπίστωση ότι οι Μακεδόνες προήλθαν από τον πρωτοελληνικό κορμό μαζί με τα υπόλοιπα ελληνικά φύλα είναι οπωσδήποτε λογική.
Πηγές:
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.Α (Εκδ. Αθηνών)
Μ. Σακελλαρίου, Ελληνικά Έθνη κατά την Εποχή του Χαλκού (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
1.Η παραξενιά της λέξης "ίππος"
Είναι μια ευρέως διαδεδομένη λέξη στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες η οποία ανάγεται στη ΠΙΕ ρίζα *h1ekwos (ή *ekwos). Κι ενώ στις περισσότερες θυγατρικές ΙΕ γλώσσες έχει εξελιχθεί σύμφωνα με γνωστούς φωνητικούς κανόνες, στην ελληνική παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα. Το αρχικό "ι" της λέξης ίππος παραμένει χωρίς ερμηνεία καθώς το ΠΙΕ *e θα έδινε κανονικά "ε" στην ελληνική και όχι "ι" (π.χ. ΠΙΕ *ego – ελληνικά: εγώ, ΠΙΕ *en – ελληνικά: εν). Ανεξάρτητα από το ποια είναι η πιθανή εξήγηση για το ανερμήνευτο αρχικό "ι" της λέξης ίππος (επιρροή κάποιου ταμπού; πρώιμο δάνειο από άλλη ΙΕ γλώσσα κατά την προϊστορία;), πρόκειται για μια ανωμαλία που είναι καθολική στις ελληνικές διαλέκτους άρα είναι εύλογο το συμπέρασμα ότι η λέξη εμφάνισε αυτή την παραξενιά από το στάδιο της πρωτοελληνικής αμάρτυρης γλώσσας πριν διασπαστεί στις ιστορικές ελληνικές διαλέκτους. Εμφανίζεται γραπτώς πολύ πρώιμα στις πινακίδες της γραμμικής Β ως i-qo. Εφόσον αυτή η "παραξενιά" απαντά και στη διάλεκτο των αρχαίων Μακεδόνων μέσω π.χ. των μακεδονικών ονομάτων Φίλιππος, Ιππόλοχος, Ιππότας, Ικκότιμος κλπ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και η μακεδονική διάλεκτος ξεπήδησε από τη μήτρα της πρωτοελληνικής γλώσσας.
Πηγές:
https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstr ... kk%CA%B7os
https://en.wikipedia.org/wiki/Hippolochus_(writer)
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_a ... _epigraphy
http://ancdialects.greek-language.gr/pr ... /ikkotimos
Λεξικό Μπαμπινιώτη (λήμμα "ίππος")
2.Ταύτιση της αρχαιολογίας με την επική παράδοση
Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια ενδιαφέρουσα αντανάκλαση της Ιλιάδας στα ευρήματα των βασιλικών τάφων της Βεργίνας. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μανόλη Ανδρόνικου για τη χρυσή λάρνακα του Φιλίππου που βρέθηκε στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας, εκτός από τα καμμένα και καλά πλυμμένα οστά που βρέθηκαν εντός της λάρνακας, εντοπίστηκε πάνω στα οστά αλλά και στον πάτο της λάρνακας βαθύ μπλε χρώμα προς το μελιτζανί. Το συγκεκριμένο χρώμα προήλθε από υφάσματα με τα οποία τυλίχτηκαν τα οστά τα οποία έλιωσαν με την πάροδο του χρόνου αφήνοντας αυτό το χρώμα. Επίσης στη δεύτερη χρυσή λάρνακα από τον προθάλαμο του ίδιου τάφου τα οστά της νεκρής βασίλισσας που βρέθηκαν στη λάρνακα είχαν επίσης καλυφθεί με περίτεχνο χρυσοπόρφυρο ύφασμα που διασώθηκε αρκετά καλά.
Το μελιτζανί χρώμα στο περιεχόμενο και των δύο λαρνάκων είναι εμφανές.
Λάρνακα Φιλίππου
Λάρνακα Βασίλισσας
Η συνολική εικόνα παρουσιάζει αξιοσημείωτη αναλογία με την ταφή του Έκτορα από την τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας. Αφού τοποθετήθηκε το σώμα του νεκρού ήρωα στη φωτιά την έσβησαν αργότερα με κρασί, περισυνέλλεξαν τα οστά και τα τοποθέτησαν σε χρυσή λάρνακα καλυμμένα με πορφυρά υφάσματα.
καὶ τά γε χρυσείην ἐς λάρνακα θῆκαν ἑλόντες
πορφυρέοις πέπλοισι καλύψαντες μαλακοῖσιν. (Ιλ. Ω, 795-796)
Επίσης στον λεγόμενο "Τάφο του Φιλίππου" βρέθηκαν μεταξύ των κτερισμάτων ένας χάλκινος χαλινός και πολλές ιπποσκευές, όλα καμμένα. Αυτό σημαίνει ότι στην νεκρική πυρά θυσιάστηκαν και άλογα. Μια τέτοια διαπίστωση φέρνει στο νου την κηδεία του Πατρόκλου στην Ιλιάδα όπου ο Αχιλλέας θυσίασε "πίσυρας δ᾽ ἐριαύχενας ἵππους" (Ιλ. Ψ, 171).
Οι λάρνακες ήταν ευρύτερα διαδεδομένες ως έθιμο ταφής στον ελλαδικό χώρο από την ύστερη μινωική εποχή και μετά. Απαντούν στους Μυκηναίους (π.χ. περίπτωση Τανάγρας), στην Αρχαϊκή και Κλασική Αθήνα (π.χ. Φάληρο) και σε διάφορες ακόμα περιόδους και περιοχές της αρχαίας Ελλάδας. Δεν φαίνεται όμως να αποτελεί διαδεδομένη ταφική πρακτική εκτός ελλαδικού χώρου στην αρχαιότητα κάτι που τους δίνει ξεχωριστή βαρύτητα ως υποψήφιος εθνοτικός δείκτης. Αν και υπάρχει μεγάλο ρίσκο όταν προβαίνουμε σε τέτοιου είδους ταυτίσεις, οι λεπτομέρειες όπως η κατασκευή των δύο λαρνάκων από χρυσά ελάσματα και το πορφυρό χρώμα των υφασμάτων παρακινούν τη φαντασία μας σε πιο τολμηρούς συσχετισμούς. Από την άλλη οι θυσίες αλόγων και η χρήση εξαρτημάτων ιππασίας σε ταφικά έθιμα είναι διαδεδομένη μεταξύ πολλών λαών της Ευρασίας στην αρχαιότητα, επομένως δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ασφάλεια ως εθνοτικό στοιχείο. Στην Ελλάδα απαντούν τουλάχιστον από τη Μεσοελλαδική περίοδο.
Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι εσκεμμένα η μακεδονική άρχουσα τάξη επιθυμούσε να διατυμπανίσει το πρεστίζ της με αναφορές στην ομηρική παράδοση ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής. Ξέρουμε άλλωστε τη μεγάλη αγάπη που έτρεφε ο Μέγας Αλέξανδρος για την Ιλιάδα και έχουμε ξαναδεί λαούς να οικειοποιούνται στοιχεία από άλλους λαούς για διάφορους λόγους. Από την άλλη θα μπορούσαμε να αντιστρέψουμε τον συλλογισμό και να ερμηνεύσουμε τα παραπάνω δεδομένα ώς εξής: επειδή η ομηρική παράδοση ήταν ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς όλων των αρχαίων Ελλήνων, το περιεχόμενό της θα εμφανίζεται ενίοτε στον υλικό πολιτισμό των φορέων της.
Πηγές:
http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=14050
https://en.wikipedia.org/wiki/Larnax
Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα – Οι Βασιλικοί Τάφοι (Εκδ. Αθηνών)
3.Πρώιμες γλωσσοπολιτισμικές σχέσεις με τους Αρκάδες
Συναντάμε κοινές μυθολογικές φιγούρες μεταξύ Μακεδόνων και Αρκάδων σε αξιοπρόσεκτο βαθμό. Οι ιστορικοί Αρκάδες μοιράζονται με τους Μακεδόνες τον Λυκάονα, τον Τήμενο και τον Αέροπο. Ο Λυκάων εκτός από ήρωας και θεός των Αρκάδων είναι και πατέρας του Μακεδνού ή Μακεδόνα, του βασιλιά της Ημαθίας στη Μακεδονία. Με το όνομα Αέροπος ήταν γνωστός ένας μυθικός βασιλιάς στην Τεγέα της Αρκαδίας ενώ στη Μακεδονία το όνομα το είχαν πολλά πρόσωπα όπως ο μυθικός Αέροπος, γιος του επώνυμου ήρωα της Ημαθίας, Ημαθίωνα και ο ιστορικός Αέροπος, ο αδερφός του Περδίκκα Ά, ιδρυτή της Μακεδονικής δυναστείας. Το όνομα Τήμενος το έχουν μακεδονικές/δωρικές και αρκαδικές μυθικές μορφές.
Κι ενώ μπορούμε να υποθέσουμε εύλογα ότι η ιστορία της μετανάστευσης του Περδίκκα από το Αργος στη Μακεδονία είναι ύστερη επινόηση του μακεδονικού βασιλικού οίκου, δεν έχουμε λόγους να κάνουμε το ίδιο για τις μυθικές φιγούρες των δύο φύλων. Π.χ. δεν υπάρχει κάποιος σοβαρός λόγος να ήθελαν οι Αρκάδες να πάρουν τον ήρωά τους Λυκάονα από τους Μακεδόνες στα ιστορικά χρόνια ούτε το αντίστροφο. Το πιο λογικό σενάριο είναι οι Πρωτοαρκάδες να γειτνίαζαν με τους Πρωτομακεδόνες ή οι πρόγονοι όλων αυτών να συνδέονταν στενά κατά την προϊστορία (ίσως κάπου στη δυτική Μακεδονία) και λόγω αυτής της προγονικής εγγύτητας εξηγούνται οι κοινές μορφές της μυθολογίας τους.
Πρόσθετη στήριξη για την παλιά σχέση Μακεδόνων και Αρκάδων έρχεται από μια ιδιαιτερότητα της Αρκαδοκυπριακής και της Μακεδονικής διαλέκτου που μετατρέπουν ενίοτε το "ε" σε "ι" πριν από ένρινο. Διαβάζουμε π.χ. Στον Ησύχιο: <ἰν δέᾳ>· μεσημβρίᾳ. Μακεδόνες
https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%C ... %B9/%CE%99
Ενώ στην Αρκαδοκυπριακή υπάρχουν επιγραφές με τη λέξη "ιμβηρις" (Μύθημνα Λέσβου) και άλλες με την ίδια τροπή.
Αν λοιπόν οι ομιλητές της Μακεδονικής γλώσσας επιδεικνύουν τόσο βαθιά σύνδεση με ένα αναμφισβήτητα ελληνικό και αρκετά παλιό φύλο όπως οι Αρκάδες χωρίς να έχουν κοινά σύνορα στις απαρχές της ιστορικής περιόδου, τότε η διαπίστωση ότι οι Μακεδόνες προήλθαν από τον πρωτοελληνικό κορμό μαζί με τα υπόλοιπα ελληνικά φύλα είναι οπωσδήποτε λογική.
Πηγές:
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.Α (Εκδ. Αθηνών)
Μ. Σακελλαρίου, Ελληνικά Έθνη κατά την Εποχή του Χαλκού (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
