Ένα διαφωτιστικό παράδειγμα: Νάννος
Οι περισσότεροι θεληματικοί μάρτυρες ήταν νεαροί μετανάστες που αναζητούσαν μια καλύτερη ζωή στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, ανήκαν δηλαδή σε μια κοινωνική ομάδα με ιδιαίτερα επισφαλή θέση. Η ιστορία του Νάννου (Ιωάννη) από τη Θεσσαλονίκη, που μαρτύρησε στη Σμύρνη το 1802, μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε το βήμα από μια περιθωριοποιημένη ζωή σε έναν νοηματοδοτημένο θάνατο.
Ο Νάννος ήταν γιος θεσσαλονικιού παπουτσή που είχε μεταναστεύσει στη Σμύρνη και πήρε μαζί του τους δυο γιους του. Ο μεγάλος αδελφός, ο Θεόδωρος, ήταν εγγράμματος. Σύμφωνα με τον βίο του Νάννου, ο Θεόδωρος, «όποιαν ώραν ήθελεν εύρη καιρόν, ανεγίνωσκε βίους αγίων», ενώ ο μικρός του αδελφός «μετά πολλής προσοχής ήκουε πάσας τας αναγνώσεις». Όταν μια μέρα ο Νάννος δεν επέστρεψε από την παράδοση παπουτσιών με την οποία τον είχε επιφορτίσει ο πατέρας του, η πρώτη τους σκέψη ήταν πως τον είχε συλλάβει ο χαρατζής, ο αξιωματούχος που έλεγχε το αν οι χριστιανοί είχαν πληρώσει τον κεφαλικό φόρο. Ο Νάννος, όμως, δεν είχε συλληφθεί. Είχε προσχωρήσει οικειοθελώς στο ισλάμ. Λίγες μέρες μετά την αποστασία του, ο Νάννος συνάντησε στον δρόμο έναν εξάδελφό του. Στον χαιρετισμό του νεαρού, ο εξάδελφος απάντησε με λόγια που δείχνουν επαρκώς το πώς ο εξισλαμισμός θεωρούνταν πια πως διέλυε τις προηγούμενες κοινωνικές και συγγενικές σχέσεις: «εσύ Τούρκος, εγώ Χριστιανός, ποίον χαιρετισμόν να κάμωμεν;» .
Ο Νάννος, ωστόσο, πριν περάσει καιρός, δήλωσε πως αποκηρύσσει το ισλάμ και επιστρέφει στον χριστιανισμό. Ο βιογράφος του, μάλιστα, δηλώνει εμμέσως πως εξαρχής ο σκοπός του ήταν να εξισλαμιστεί και κατόπιν να αποστατήσει, έτσι ώστε να εξευτελίσει τη μουσουλμανική θρησκεία. Δεν έχει πραγματικά σημασία αν έτσι είχαν τα πράγματα (και βέβαια είναι αδύνατον να εξακριβωθούν)· σημασία έχει ότι όντως, όπως διαφαίνεται από το κείμενο, η επιστροφή του στον χριστιανισμό θεωρήθηκε ως πράξη περιφρόνησης προς το ισλάμ. Εν πάση περιπτώσει, ο Νάννος έβαλε σε μπελάδες τις οθωμανικές αρχές της Σμύρνης, οι οποίες προσπάθησαν να απαλλαγούν από την υποχρέωση να τον οδηγήσουν στην εκτέλεση, πράγμα που θα οδηγούσε σε συμβολικό εξευτελισμό της μουσουλμανικής πίστης. Είναι φανερή η χαιρεκακία
του βιογράφου που εξιστορεί την ταπείνωση των αξιωματούχων της πόλης, οι οποίοι ζητούσαν από τον νεαρό παπουτσή να δεχτεί να επιβεβαιώσει πίστη στο ισλάμ και να συνεχίσει, αν θέλει, να ζει κρυπτοχριστιανικά. Στην αμηχανία τους, μάλιστα, κάποιος απ’ αυτούς είχε την ιδέα να τον βάλουν σε ένα καράβι που επρόκειτο να αποπλεύσει για το Αλγέρι, ώστε να απαλλαγούν από την παρουσία του. Ο Νάννος, ωστόσο, φρόντισε να παραπλανήσει τους διώκτες του για τις αληθινές του προθέσεις μέχρι το πλοίο να φύγει από τη Σμύρνη. Τελικά, ο Νάννος οδηγήθηκε στην εκτέλεση. Όπως μαθαίνουμε από τον βιογράφο του (Νέον Λειμωνάριον, 1819), μέχρι το τέλος ο δήμιος, δείχνοντας πολύ σπλάγχνος […] και συμπάθειαν, του έλεγεν, έλα εις τον νουν σου, λυπήσου την ζωήν σου, την νεότητά σου, ειπέ μόνον ότι είσαι Τούρκος, και γλυτόνης. Αλλ’ ο μάρτυς, με την ανάνευσιν της κεφαλής του, έλεγεν πάλιν το, όχι […] Τι μας δείχνει η ιστορία του Νάννου;
Πρώτον, ότι το θεληματικό μαρτύριο δεν ήταν μια αυτόματη διαδικασία, αλλά απαιτούσε επιμονή εκ μέρους του επίδοξου μάρτυρα·
δεύτερον, ότι ήταν καρπός μιας επιθυμίας υπέρβασης της πολιτικοκοινωνικής μειονεξίας·
τρίτον, ότι δεν αφορούσε τόσο τους έσχατους της κοινωνικής ιεραρχίας αλλά μάλλον εκείνους που, ανήκοντας στα μεσαία και χαμηλά κοινωνικά στρώματα, είχαν ματαιωμένες προσδοκίες ανέλιξης·
τέταρτον, ότι ανατροφοδοτούνταν εσωτερικά από τα αγιολογικά κείμενα·
πέμπτον, ότι αποτελούσε παράγοντα επιπλέον διάρρηξης των σχέσεων μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών στο τοπικό επίπεδο·
έκτον, ότι εκ των πραγμάτων συνέβαλλε στην απονομιμοποίηση της οθωμανικής κυριαρχίας και των πολιτικοκοινωνικών ιεραρχιών που συνδέονταν με αυτήν.
=====================================================
Έτσι, το 1799 εκδόθηκε στη Βενετία το Νέον Μαρτυρολόγιον, μια εκτενής συλλογή βίων μαρτύρων από την άλωση της Κωναταντινούπολης κι εξής, καρπός της συλλογικής προσπάθειας των λόγιων μοναχών και εκπροσώπων του κολλυβαδικού κινήματος Νικόδημου Αγιορείτη και Μακάριου Νοταρά. Στην εισαγωγή του έργου, γραμμένη από τον Νικόδημο, αναπτύσσεται εκτενώς και σε πληρότητα η θεωρία του μαρτυρίου, που εντυπωσιάζει με τη ριζοσπαστικότητά της. Ας διαβάσουμε τις οδηγίες που δίνει ο Νικόδημος στους εξισλαμισμένους χριστιανούς που θέλουν να μαρτυρήσουν για να σώσουν την ψυχή τους :
α΄. Πρέπει να υπάγετε εις κανένα πνευματικόν έμπιστον, και ενάρετον, να εξομολογηθήτε την άρνησιν οπού εκάματε [=την αποστασία από τον χριστιανισμό], και όλας τας λοιπάς αμαρτίας σας· φανερώνοντες εις αυτόν και τον σκοπόν οπού έχετε διά το μαρτύριον·
β΄. Να ζητήσετε να λάβετε την δευτέραν χρίσιν του Αγίου μύρου, κατά την διάταξιν της Αγίας Εκκλησίας μας·
γ΄. Να τραβηχθήτε εις ένα μέρος ήσυχον, και εκεί καθήμενοι να παρακαλέσετε τον Θεόν με νηστείαν, αγρυπνίαν, και δάκρυα, διά να γένη ίλεως [=να δείξει έλεος] εις το μέγα σφάλμα οπού εκάμετε· και μάλιστα διά να ανάψη την θείαν του αγάπην εις την καρδίαν σας, και να σας ενδυναμώση εις το μαρτύριον, διά να καταισχύνετε [=να ντροπιάσετε] τον διάβολον, και τους υπηρέτας του·
δ΄. Να κοινωνήσετε τα θεία μυστήρια με κατάνυξιν και ευλάβειαν.
Και ε΄. ύστερα από όλα ταύτα, να σηκωθήτε να υπάγετε εις τον τόπον εκείνον οπού ηρνήθητε τον Χριστόν πρότερον, και εκεί να αρνηθήτε την θρησκείαν εκείνην οπού εδέχθητε, και να ομολογήσετε την πίστιν του Χριστού, και εν τη ομολογία ταύτη να χύσετε το αίμα σας, και να αποθάνετε […]
Για τον αγιορείτη μοναχό, ο στόχος δεν είναι φυσικά ο θάνατος αλλά η υπέρβασή του· ο θάνατος είναι το μέσο για την επίτευξη του σκοπού. Ο Νικόδημος καλεί τους «αρνησίχριστους» να αγωνιστούν, μέσω του θανάτου, για την αιώνια ζωή, κι ακόμη περισσότερο, για την αγιότητα: για να γίνουν κι εκείνοι με τη σειρά τους σύμβολα και αντικείμενα λατρείας για τους χριστιανούς. Στο κάτω-κάτω, γράφει, «ή πρώτον, ή ύστερον εσείς είναι ανάγκη φυσική, διά να αποθάνετε·
λοιπόν κάμετε την ανάγκην ταύτην φιλοτιμίαν, και με τον θάνατόν σας τούτον, κερδήσετε ζωήν αιώνιον». 
Η σαφήνεια των οδηγιών του Νικόδημου, μαζί με την επιχειρηματολογία του για τη νοηματοδότηση ενός διαψευσμένου βίου μέσω της υπέρβασης του θανάτου, συμβάδισαν με τις πρωτοβουλίες στρατολόγησης και εκπαίδευσης νεομαρτύρων και οδήγησαν συντονισμένα στην προσέλευση εξισλαμισμένων στο μαρτύριο. Το φαινόμενο κορυφώνεται μετά το 1800, οπότε και καταγράφονται πάνω από είκοσι νεομάρτυρες, συγκεντρωμένοι στις πόλεις γύρω από το Αιγαίο. Περισσότεροι από τους τριπλάσιους είναι, όπως φαίνεται από τη μέχρι τώρα έρευνα, ο συνολικός αριθμός των θεληματικών «εξ αρνησιχρίστων» και των αυτόκλητων μαρτύρων, οι οποίοι κυριαρχούν από τα μέσα του 18ου αιώνα, έναντι των περιπτώσεων των διαμφισβητούμενων εξισλαμισμών που έδιναν τον τόνο παλαιότερα . Ανάμεσα σε αυτούς
τους θεληματικούς μάρτυρες βρίσκουμε τον Νάννο από τη Θεσσαλονίκη, την ιστορία του οποίου παρουσιάσαμε πιο πάνω. Βρίσκουμε επίσης εμβληματικές μορφές νεομαρτύρων, που και σήμερα ακόμα αποτελούν σύμβολα τοπικής ταυτότητας, όπως ο Θεόδωρος ο Βυζάντιος, που μαρτύρησε στη Λέσβο (†1795), ο Κωνσταντίνος ο Υδραίος, που μαρτύρησε στη Ρόδο (†1800), και ο Γεώργιος Χιοπολίτης, πολιούχος του μικρασιατικού Αϊβαλιού (†1807).
Η ανταμοιβή των νέων μαρτύρων
Πηγή: Νικόδημος ο Αγιορείτης :
Τρέχετε, τρέχετε λοιπόν αδελφοί, διά να φθάσετε τον ποθούμενον· δράμετε [=κάντε γρήγορα], δράμετε, διά να μη φύγη το κυνήγι από τας χείρας σας· αγωνισθήτε, αγωνισθήτε, διά να μη σας πάρουν άλλοι τον Στέφανον [του μαρτυρίου]· ολίγος είναι ο κόπος, αλλ’ η ανάπαυσις είναι πολλή· προσωρινά είναι τα βάσανα αλλά τα αγαθά οπού κληρονομείτε είναι παντοτινά· πικρόν είναι του Μαρτυρίου το ποτήριον, αλλά γλυκεία του Ιησού Χριστού η απόλαυσις· πραγματεία [=εμπόριο] πολυκερδής είναι αυτή αγαπητοί· φθαρτόν σώμα δίδετε, και άφθαρτον το απολαμβάνετε· αίματα πωλείτε, και ουρανούς αγοράζετε· ή πρώτον, ή ύστερον εσείς είναι ανάγκη φυσική, διά να αποθάνετε· λοιπόν κάμετε την ανάγκην ταύτην φιλοτιμίαν, και με τον θάνατόν σας τούτον, κερδήσετε ζωήν αιώνιον, ζωήν άλυπον, ζωήν μακαρίαν και πανευδαίμονα, μακράν μεν ούσαν από κάθε κακόν, συντροφευμένην δε από κάθε αγαθόν· διά να αξιωθήτε εσείς οπού ενικήσατε, και ερρίψατε από λόγου σας το σημείον, και το χάραγμα οπού σας έδωκε το θηρίον δηλαδή ο διάβολος, και η εικών του θηρίου δηλαδή ο αρχηγός της θρησκείας των αλλοπίστων, να αξιωθήτε λέγω να σταθήτε εις την υαλίνην θάλασσαν, ήγουν [=δηλαδή] εις την θείαν μακαριότητα, την διαφενεστάτην και πεπληθυσμένην [=γεμάτη] από ανεκλάλητα [=ανείπωτα] αγαθά, και βαστώντες εις τας χείρας κιθάρας να ψάλλετε και να δοξολογήτε ως νικηταί αιωνίως τον Κύριον, κατά την ιεράν Αποκάλυψιν.
ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).
] έβαλε τα κλάματα, 
έμπηξε μια φωνή και είπε: «Μάρκο, πατριωτάκι μου, να προσεύχεσαι για μένα». [Πιο κάτω] «τον είδανε μερικές φράγκισσες, και μια απ’ αυτές φώναξε δυνατά, απ’ το παράθυρο, ελληνικά, «έλεος». Τότε ο Μάρκος, σηκώνοντας τα μάτια, είπε: «Γιατί κλαίτε, κυράδες; Δε βλέπετε πως πηγαίνω στον Παράδεισο;». 
[Όταν έφτασε στον τόπο της εκτέλεσης] άλλαξε η όψη του κι έφεξε σαν του Κυρίου του. Μα σαν έρριξε τα μάτια στον ουρανό κι αναστέναξε βαθιά, τα ρόδα πέσανε στο πρόσωπό του κι 
Ποιοι έκαναν τους χειρότερους αρμπαντέδες στην Κρήτη ; Οι Τουρκοκρητικοί. 
