Ως ιστορικό γεγονός είναι σημαντικότατο για 2 λόγους: (1) γιατί ανέδειξε το πρόβλημα της συνοχής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, προβλέποντας, τρόπο τινά την διχοτόμηση της και την διάλυση της δυτικής και (2) γιατί οδήγησε στις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού που οδήγησαν στην κοινωνική οργάνωση σε κάστες και στην σύνδεση του πληθυσμού με την γη, δηλαδή στις κοινωνικές δομές του Μεσαίωνα.
235μΧ: ο αυτοκράτορας Σεβήρος Αλέξανδρος δολοφονείται
284μΧ: ανέρχεται στο θρόνο ο Διοκλητιανός
Στο μεσοδιάστημα εμφανίστηκαν και εξαφανίστηκαν περίπου 25 αυτοκράτορες.
Η περίοδος κυριαρχήθηκε από εσωτερική επανάσταση και εξωτερικές μετακινήσεις πληθυσμών.
Η αυτοκρατορία τριχοτομήθηκε (χάρτης ακολουθεί) με την Ρωμαϊκή, την Γαλατική και την αυτοκρατορία της Παλμύρας.
Στο μεταξύ ξέσπασε και πανούκλα (γνωστή ως Plague of Cyprian) η οποία οδήγησε σε σημαντικό αριθμό θανάτων και αποδεκατισμό του πληθυσμού. Οι συνέπειες της ήταν ανυπολόγιστες για την αυτοκρατορία, όπως συνέβη σε κάθε πανώλη (η πανούκλα του Ιουστινιανού και οι συνεχείς πόλεμοι βυζαντινών - σασσανιδών οδήγησαν πχ. στην επικράτηση του Ισλάμ).
Με κατώτερο όριο το 271 η αυτοκρατορία επανασταθεροποιήθηκε αρχικά με τον Αυριλιανό (270-275), ο οποίος την επανένωσε (ανακατακτώντας Γαλατία και Παλμύρα και φτάνοντας ή ξεπερνώντας τα μέγιστα σύνορα της επί Σεπτίμιου Σεβήρου) και αργότερα με τον Διοκλητιανό (284 - 305).
Ο Διοκλητιανός, εκτός από γνωστή κουφάλα ιστορικώς, ήταν ο πρώτος που διχοτόμησε την αυτοκρατορία και σταδιακά επέβαλε την τετραρχία, διαβλέποντας ότι η έκταση της ήταν τεράστια για να διοικείται πλέον μόνο από την Ρώμη. Η διαίρεση (δύο αύγουστοι και δύο καίσαρες) ακολουθεί σε χάρτη, σημειώνω ότι ο Κωνστάντιος είναι ο πατέρας του ΜεγαΚώτσου.
Συνήθως οι ιστορικοί εστιάζουν στην τετραρχία ή στην οικονομική κατάρρευση που προηγήθηκε στην κρίση του τρίτου αιώνα (κατάρρευση του νομίσματος με συνεχή νόθευση του, διάλυση του δικτύου του εμπορίου, συνεχείς εισβολές και πειρατεία). Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι ο Διοκλητιανός έκανε σημαντικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, κυρίως για να ανταπεξέλθει στην μείωση του πληθυσμού, οι οποίες κατάργησαν την κοινωνική κινητικότητα που υπήρχε μέχρι τότε και οδήγησαν σε δομές που παγιώθηκαν τον Μεσαίωνα:
Προφανώς μέσα σε όλα, υπονοείται και η οριστική εγκατάλειψη του συστήματος της διανομής γαιών προς τους ρωμαίους βετεράνους, το οποίο ήταν βασικό κίνητρο για τις κατακτήσεις που προηγήθηκαν. Ούτως ή άλλως η αυτοκρατορία είχε φτάσει στα όρια της, όσον αφορά την επέκταση, και όσες άλλες προσπάθειες έκανε για δημιουργία επαρχιών και αποικισμό (πχ. Δακία) καρκινοβατούσαν. Η σύνδεση πλέον του κόσμου με την γη που καλλιεργούσε δημιούργησε πρακτικά το σύστημα της υποτέλειας (vassalage) που κυριάρχησε στο Μεσαίωνα.Τhe plague in the 3d century decimated the population. The solution thought up was to make it obligatory for sons to take over their father's profession in some cases. These were the Diocletian reforms.
Partly in response to economic pressures and in order to protect the vital functions of the state, Diocletian restricted social and professional mobility. Peasants became tied to the land in a way that presaged later systems of land tenure and workers such as bakers, armourers, public entertainers and workers in the mint had their occupations made hereditary. Soldiers' children were also forcibly enrolled, something that followed spontaneous tendencies among the rank-and-file, but also expressed increasing difficulties in recruitment. "