Καραγκούνηδες: Μια ξεχωριστή πληθυσμιακή ομάδα της Ελλάδας

[ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ]

https://www.protothema.gr/stories/artic ... s-elladas/



Ιστορικές αναφορές για τους Καραγκούνηδες – Ετυμολογική προσέγγιση της λέξης "Καραγκούνης" - Οι συνθήκες της ζωής των Καραγκούνηδων του Θεσσαλικού κάμπου – Η γενετική "αποκαλύπτει" την καταγωγή των Καραγκούνηδων.


Οι Καραγκούνηδες, είναι μια ενότητα του ελληνικού αγροτικού πληθυσμού, με ευδιάκριτα, κυρίως κατά το παρελθόν, κοινωνικά και πολιτισμικά γνωρίσματα, που κατοικεί, κυρίως, στη Δυτική Θεσσαλία, στους νομούς Καρδίτσας και Τρικάλων. Καραγκούνηδες ζουν επίσης σε περιοχές της Ηπείρου και την Ακαρνανία, ενώ κάποιοι θεωρούν ότι και στη Λάρισα, τον Τύρναβο και τον Αλμυρό ζουν Καραγκούνηδες.

[ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ]

Οι Καραγκούνηδες της Θεσσαλίας και οι Αρβανιτόβλαχοι

Όπως και στις άλλες "ομάδες" που εξετάσαμε (Σαρακατσάνοι, Βλάχοι κλπ.), για τους Καραγκούνηδες υπάρχουν πολλές και διαφορετικές απόψεις και μάλιστα από διακεκριμένους επιστήμονες.
Η σύγχυση ξεκινά, από την ταύτιση που επιχειρείται από κάποιους, των Αρβανιτόβλαχων ή Καραγκούνηδων νομάδων, με τους Καραγκούνηδες της Θεσσαλίας.

Όπως γράφει ο Χαρίλαος Σωτ. Ντούλας, στο έξοχο βιβλίο του "ΟΙ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗΔΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ", οι Αρβανιτόβλαχοι ή Καραγκούνηδες νομάδες, κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή της Φράσαρης των Αλβανίας και γι' αυτό λέγονται Φρασεριώτες ή Φρασιρότοι.

Πιθανότατα, όπως γράφει ο Αστέριος Κουκούδης, να μην κατάγονται αποκλειστικά από τη Φράσ(ι)αρη (Frasher), της περιοχής του Νταγκλί (Dangelli), στη Βόρεια Αλβανία, αλλά και από την περιοχή του Νταγκλί και της Κολόνιας (Kolonje), της οποίας η Φράσαρη ήταν ένας από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους οικισμούς, με παρουσία νομαδικών, ημινομαδικών αλλά και μόνιμων βλάχικων πληθυσμών.

Την άποψη αυτή ενισχύουν και κείμενα των Νικόλαου Κασομούλη, L. Henzey, Gustav Weigand, T. Κατσουγιάννη, Π. Αραβαντινού, Α. Κολτσίδα, Alain Wace – Mautices Thompson.
Η Έφη Αλλαμανή, στην "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", της Εκδοτικής Αθηνών, γράφει:

"Εκτός από τους Κουτσόβλαχους, που μιλούσαν και την ελληνική γλώσσα, υπήρχε κι ένα παρακλάδι τους, οι Αρβανιτόβλαχοι ή Φρασαριώτες. Κοιτίδα τους ήταν η περιοχή Φράσαρη της Αλβανίας και μετανάστευσαν την εποχή των αλβανικών επιδρομών προς νότο στην Ακαρνανία, κυρίως, και λιγότεροι στη Θεσσαλία. Από αυτούς αρκετοί διαχειμάζουν στην περιοχή του Αλμυρού".
Για τους Αρβανιτόβλαχους, υπάρχει και ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο στο περιοδικό "Πανδώρα", στα μέσα του 19ου αιώνα. Υπογράφεται από κάποιον με τα αρχικά Γ.Μ.

(Οι Αρβανιτόβλαχοι) "κατέφυγαν κατά πρώτον εις Αυλώνα και εκείθεν διεσπάρησαν εις Ασπροπόταμον (Αχελώο), Μέτσοβον και τους Καλαρρύτας… (Εκ δε τούτων )των νομάδων κατάγονται οι ομάδες των Καραγκούνηδων, αι κατά την Ελλάδα και προπάντων την Ακαρνανία υπάρχουσι".

Με τους Αρβανιτόβλαχους, θα ασχοληθούμε εκτενέστερα σε επόμενο άρθρο μας, πολύ σύντομα. Ας επανέλθουμε τώρα στους Καραγκούνηδες της Θεσσαλίας.

[ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ]

Ετυμολογική προσέγγιση της λέξης Καραγκούνηδες

Σύμφωνα με τους Ν. Ανδριώτη, Γ. Μπαμπινιώτη, Ν. Βέη, Β. Σκουβαρά, και Κ. Φαλτάιτς, η λέξη Καραγκούνηδες, είναι "αγνώστου ετύμου" ή γενικότερα δεν υπάρχει κάποια βέβαια ετυμολογία γι' αυτήν.

Ο Πουκεβίλ αναφερόμενος στους Βλάχους νομάδες της Πίνδου οι οποίοι διαχείμαζαν στη Θεσσαλία, γράφει ότι οι Έλληνες της περιοχής τους ονόμαζαν Καραγκούνηδες. Σύμφωνα με τον Πουκεβίλ, η προσωνυμία Καραγκούνηδες, προέρχεται από τη φορεσιά των ανθρώπων αυτών. Ήταν ντυμένοι στα μαύρα. Φορούσαν φαρδιά πουκάμισα από γιδόμαλλο, τα οποία είχαν συνήθως μαύρο χρώμα.

O W.M. Leake, αναφερόμενος στους Αρβανιτόβλαχους ή Καραγκούνηδες νομάδες της Ηπείρου, γράφει ότι στα Γιάννενα, τους ονόμαζαν Καραγκούνηδες, δηλαδή μαυροντυμένους ή μαυροκάπηδες, για να τους διακρίνουν από τους άλλους Βλάχους που φορούσαν άσπρη κάπα.

Την άποψη του Leake, ενστερνίζεται και ο Α. Λεονάρδος στη "Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία".

Ο L. Heuzey, γράφει: "Καραγκούνηδες: Από την τουρκική λέξη καρά, που θέλει να πει μαύρος και από το γκούνα που σημαίνει στη ρωμαϊκή (λατινική) γλώσσα μια κάπα χοντρή που τη χρησιμοποιούσαν οι χωρικοί"

Η λέξη "γούνα", όπως διαβάζουμε στο μνημειώδες "Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας" του αείμνηστου Εμμανουήλ Κριαρά, ήταν γνωστή στον ελλαδικό χώρο από τον 8ο -9ο αιώνα και προέρχεται από την μεσν. λατινική λέξη gunna.
Την ίδια άποψη υιοθετούν οι Ε. Αλεξάκης, P. L. Fermor και Κ. Ρωμαίος.

Άλλοι, ετυμολογούν τη λέξη Καραγκούνηδες από τις τουρκικές λέξεις Καρά +γιουνάν = καθαρός Ίωνας, Έλληνας.

Ο Γ. Μ. στο περιοδικό "Πανδώρα" το 1856, θεωρεί ότι η λέξη Καραγκούνης, προέρχεται από τις τουρκικές λέξεις καρά + γκιουν = μαύρη μέρα και το αιτιολογεί γράφοντας ότι Καραγκούνηδες είναι αυτοί που έχουν μαύρη μέρα, οι δυστυχισμένοι.

Κατά τον Α. Ρίζο, το όνομα Karagun στα τουρκικά, σημαίνει γρουσούζης ή κακομοίρης.

Υπάρχει και μια άλλη άποψη, η οποία είναι στηριγμένη στη λαϊκή παράδοση. Γράφει ο Γ. Δάλλας στην ηπειρωτική εκδοχή της Φυλλάδας του Μεγάλου Αλεξάνδρου: "Γύρισε τότε κ' έφτασε στη Θεσσαλία .Στάθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος. Πεζοί, καβαλαρία στάθηκε γύρω του. Ρώτησε πούθε αρχίζει ο κάτω κόσμος. Κι οι άνθρωποι δεν ήξεραν, κούνησαν πέρα – δώθε την κάρα (=κεφάλι) τους κι από τότε έμεινε το όνομά τους: Καραγκούνηδες".

Η άποψη αυτή, ότι δηλαδή η λέξη Καραγκούνης προέρχεται από τις λέξεις κάρα = κινώ, δεν φαίνεται να ευσταθεί.
Οι Α. Φιλαδελφεύς και Ν. Γεωργιάδης, ετυμολογούν τη λέξη Καραγκούνηδες από τη μέλαινα διφθέρα (= μαύρη γούνα).
Μια άλλη εκδοχή, υποστηρίζει ότι Καραγκούνης < καρά + κουλ (+ μαύρος, δυστυχισμένος δούλος ή σκλάβος).
Τέλος, άλλη ετυμολογία είναι η εξής: Καραγκούνης < τουρκ. kurgan = τύμβος, φρούριο. Το Kurgan, γίνεται στα ελληνικά Kargun. Στην Ελλάδα τα κουργκάν, εμφανίστηκαν το 2.300 π.Χ.
Πάντως φαίνεται ότι η ονομασία Καραγκούνηδες, δόθηκε στους αγρότες του θεσσαλικού κάμπου από τους Τούρκους και στη συνέχεια υιοθετήθηκε και από τους Έλληνες.

[ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ]

Μαρτυρίες για τους Καραγκούνηδες

Η λέξη Καραγκουνιά, που αναφέρεται σε όλους τους Καραγκούνηδες, απαντά σε παραλλαγή δημοτικού τραγουδιού για τον μαρτυρικό θάνατο του επισκόπου Φαναρίου και Νεοχωρίου Σεραφείμ, το 1601.

"…Την άλλη μέρα το 'μαθαν χωριά και πολιτείες, Άγραφα κι Ασπροπόταμο, Καραγκουνιά και Χάσια".
Ο Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε τη Θεσσαλία το 1668, γράφει ότι στην Καρδίτσα οι κάτοικοι ήταν Ρωμιοί και μιλούσαν μια γλώσσα περίπου ίδια με τα ρωμέικα. Φαίνεται ότι αυτοί ήταν Καραγκούνηδες.

Σε κώδικα της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδας Σταρμού Ολύμπου, υπάρχει το επίθετο Καραγκούνης (και Γκαραγκούνης). Ο κώδικας χρονολογείται πριν το 1797. Στον κώδικα 59 της Μονής του Δουσίκου του 1759, αναφέρεται κάποιος Δήμος Γκαραγκούνης.

Στο κατάστιχο 219 της Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας (31/12/1821), υπάρχουν οι λέξεις.
"καρακούνκιες… καρανκούκης προβατίνες".

Στη Χάρτα του Ρήγα (1797) είναι γραμμένη με μεγάλα γράμματα η λέξη ΚΕΝΤΑΥΡΟΙ και αμέσως πιο κάτω, σαν σε διευκρινιστική παρένθεση, με μικρά γράμματα, η λέξη Γκαραγκούνηδες. Κατά τον Δ. Καραμπερόπουλο, την ταύτιση των Κενταύρων με τους Καραγκούνηδες, από τον Ρήγα Φεραίο, ενισχύει υποσημείωσή του για τους Κενταύρους και τους Λαπίθες στο "Νέο Ανάχαρση", όπου παραθέτει τις ονομασίες "Γκαραγκούνηδες" και "Χασιώται", προσθέτει δε ότι ήταν έθνη της Θεσσαλίας.
Αναφορά στους Καραγκούνηδες κατά τον 19ο αιώνα, γίνεται από τους Πουκεβίλ, Λικ, Λεονάρδο και Holland.
Στους Καραγκούνηδες, αναφέρεται έμμεσα και ο Καρλ Μαρξ.


Γράφει σχετικά το 1854:

"Οι κάτοικοι του Θεσσαλικού κάμπου… αποτελούν τη μοναδική συμπαγή ελληνική κοινότητα, η οποία ακόμα βρίσκεται υπό την τουρκική κυριαρχία".
Στο γεγονός ότι Έλληνες αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των Θεσσαλών, αναφέρονται κατά τον 19ο αιώνα, οι Κ. Κούμας, Α.Ψαλίδας, Ρ. Μάγνης, Γ. Ρηματσίδης και Α. Αντωνιάδης.
Οι Εζέ, Α. Καρκαβίτσας, Δ. Αναστασόπουλος, Μ. Καραγάτσης, Μ. Τριανταφυλλίδης και Η. Παπαδήμος, ταυτίζουν τους Καραγκούνηδες με όλους τους πεδινούς αγρότες ή κολίγους της Θεσσαλίας. Μάλιστα, ο Η. Παπαδήμος γράφει ότι οι Έλληνες Βλάχοι, τους αποκαλούν Γκρέτσι. Αναφορές στους Καραγκούνηδες, γίνονται από τους Ν. Κ. Σπάθη, Γ. Α. Βαλταδώρο και Ζ. Σκάρο.
Ο Γιάννης Κορδάτος τέλος, γράφει για τους Καραγκούνηδες ότι είναι οι κολίγοι των Φαρσάλων και του θεσσαλικού κάμπου γενικότερα.

[ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ]

Η ζωή των Καραγκούνηδων


Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, σημειώθηκε η πιο έντονη διαφοροποίηση των κατοίκων του θεσσαλικού κάμπου. Τότε, ισχυροί Τούρκοι (αλλά και Έλληνες) μεγαλογαιοκτήμονες, είχαν στη διάθεσή τους πολυάριθμους ακτήμονες καλλιεργητές (κολίγους), που δεν ήταν δούλοι αλλά είχαν μερικά προνόμια, τα οποία όμως συχνά καταστρατηγούνταν. Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881, οι μεγάλες ιδιοκτησίες άλλαξαν απλά χέρια. Οι Καραγκούνηδες απαλλάχθηκαν από τον τουρκικό ζυγό, όχι όμως κι από τους μεγαλοτσιφλικάδες.

Τα πράγματα άλλαξαν μετά το 1923, όταν η κυβέρνηση Πλαστήρα, προχώρησε στην αγροτική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα κι έτσι οι Καραγκούνηδες και οι άλλοι ακτήμονες γεωργοί απόκτησαν γεωργοί απόκτησαν μικρές εκτάσεις ιδιόκτητης γης.

Βασικό χαρακτηριστικό των Καραγκούνηδων, είναι η πλέον μακροχρόνια, σε σχέση με τους κατοίκους άλλων περιοχών εμμονή σε τρόπους συμπεριφοράς που ήταν γνωστοί σε όλη την Ελλάδα.
Η γενετική για Βλάχους – Σαρακατσάνους και Καραγκούνηδες

Στη διδακτορική διατριβή της παιδιάτρου του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Σοφίας Αλευρά – Κόκκαλη σε 517 άτομα (274 άνδρες και 243 γυναίκες), από τους οποίους 170 άτομα ήταν επίμεικτοι Θεσσαλοί, 127 Βλάχοι, 11 Σαρακατσάνοι και 109 Καραγκούνηδες με θέμα «Συχνότητα αντιγόνων του μείζονος συστήματος ιστοσυμβατότητας σε ειδικούς πληθυσμούς του διαμερίσματος της Θεσσαλίας» υπάρχουν σημαντικά ευρήματα:

Οι Βλάχοι είναι ο γενετικά περισσότερο συμπαγής θεσσαλικός πληθυσμός, ενώ ο επίμεικτος θεσσαλικός πληθυσμός, οι Καραγκούνηδες και οι Σαρακατσάνοι, έχουν υποστεί σημαντικές γενετικές επιδράσεις. Για τους Βλάχους η κυρία Αλευρά – Κόκκαλη, υιοθετεί την άποψη ότι κοιτίδα τους ήταν η Πίνδος, απ' όπου διασκορπίστηκαν σε διάφορες περιοχές.

Για τους Σαρακατσάνους γράφει: "Το ολιγότερο που μπορεί να συμπεράνει κανείς με την ανθρωπολογική μελέτη τους, είναι ότι αποτελούν μία "επανεμφάνιση" στο χρόνο των αρχαιότατων κατοίκων της Ηπείρου μας… Η γλώσσα των Σαρακατσαναίων, σύμφωνα με τα γλωσσολογικά δεδομένα, ήταν και είναι μόνο ελληνική".

Τέλος, για τους Καραγκούνηδες γράφει: "Οι Καραγκούνηδες και, γενικότερα, οι Θεσσαλοί, δεν έχουν καμία σχέση με αλβανικά ή αρβανιτοβλάχικα στοιχεία. Οι Θεσσαλοί Καραγκούνηδες, λοιπόν αποτελούσαν όχι απλώς ελληνικό φύλο, αλλά ένα από τα αρχαιότερα ελληνικά φύλα, που επιζούν ως τις μέρες μας".

Πάντως, η κυρία Αλευρά – Κόκκαλη, διευκρινίζει ότι ο συσχετισμός των Σαρακατσάνων και Καραγκούνηδων με αρχαία ελληνικά φύλα, δεν στηρίζεται σε γενετικά χαρακτηριστικά, αλλά σε έργα διαφόρων συγγραφέων.

[ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ]

Επίλογος


Ο Γ. Β. Καββαδίας, μετά από πολύμηνη επαφή με τους Καραγκούνηδες, εξέδωσε ένα εγκυρότατο επιστημονικό σύγγραμμα γι' αυτούς. Σ' αυτό, γράφει χαρακτηριστικά:

"Οι Θεσσαλοί πολέμησαν για την ελευθερία τους, θυσιάστηκαν, αλλά δεν άλλαξαν. Έμειναν Έλληνες. Οι Καραγκούνηδες κινούνται και ζουν μέσα σ' αυτό το πλαίσιο.

Η παρουσία τους στη Θεσσαλία είναι απολύτως βεβαιωμένη ήδη από την αρχή της Τουρκοκρατίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πιθανολογείται η ύπαρξή τους πιο πριν στον ίδιο χώρο… Ποια είναι η καταγωγή των Καραγκούνηδων και γιατί ονομάστηκαν έτσι; Πυκνή ομίχλη καλύπτει τα ερωτήματα αυτά. Όσο είναι αλήθεια ότι οι Καραγκούνηδες είναι Έλληνες μ' ένα ιδιαίτερο λαϊκό πολιτισμό, ομοιογενή και εξωτερικά διακριτό τόσο είναι βέβαιο πως κανείς δεν ξέρει μ' επιστημονική ακρίβεια, πότε, πώς και γιατί διαφοροποιήθηκαν από τους άλλους Έλληνες και κάτω από ποιες συνθήκες ανέπτυξαν του πολιτισμό τους".

ΠΗΓΕΣ: Χαρίλαος Σωτ. Ντούλος, "ΟΙ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗΔΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ", εκδόσεις Αντώνη Σταμούλη.
Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ.