Στο παρόν θέμα μεταφέρω αποσπάσματα (με λίγες δικές μου προσθήκες,επεξηγήσεις και συντομεύσεις) από το πολύ χρήσιμο βιβλίο του γλωσσολόγου Θ. Μωυσιάδη , Ετυμολογία - Εισαγωγή στη Μεσαιωνική και Νεοελληνική Ετυμολογία (Ελληνικά Γράμματα, σελ.138-142) στο οποίο αναλύονται οι προσπάθειες Ελλήνων λόγιων, φιλόλογων κλπ να ετυμολογήσουν τη λέξη καλικάντζαρος. Εξηγούνται τα προβλήματα της κάθε απόπειρας να ετυμολογηθεί ορθά η λέξη και αναδεικνύονται τα επιστημονικά κριτήρια που πρέπει να πληρούνται κάθε φορά. Το κείμενο θα βγει μεγάλο, αλλά πιστέψτε με αξίζει να το διαβάσετε!
……………………………………………………………………………
Καλικάντζαρος
Πρόκειται για μεσαιωνικό σύνθετο. Ο τύπος καλικάντζαρος φαίνεται να είναι ο βασικός και πιο διαδεδομένος στον ελληνικό χώρο. Μέσω φωνητικών μεταβολών ή παρετυμολογίας παρήχθησαν κι άλλοι τύποι με περιορισμένη όμως χρήση όπως καλιτσάγκαρος, καρτσάγκαλος, λυκοκάντζαρος, κολικάντζαρος κλπ. Η λέξη πέρασε στην Τουρκική ως karakoncolos (αναφέρεται σε έναν μπαμπούλα της τουρκικής λαογραφίας) όπου το kara- παρετυμολογήθηκε προς την τουρκική λέξη kara (μαύρος) με αποτέλεσμα βαθμηδόν να αποσπαστεί το koncolos φέροντας ολόκληρη τη σημασία του ελληνικού όρου. Η λέξη πέρασε και στην Αραβική ως qaraqendluz (βρικόλακας). Από πολύ νωρίς οι λόγιοι ξεκίνησαν την αναζήτηση της προέλευσης της λέξης. Οι σπουδαιότερες από αυτές τις αναζητήσεις αναφέρονται στη συνέχεια.
Α.Κοραής
Ο Κοραής ορθογραφούσε καλλικάντζαρος (με 2 «λ» δηλαδή) και θεωρούσε ότι η λέξη προέρχεται από το ά συνθετικό καλλι- + το αρχαίο «κάνθαρος» (σκαθάρι). Η άποψη αυτή επιδοκιμάστηκε από ορισμένους λόγιους (π.χ. Ν. Πολίτης) καθώς φαινόταν να συμμορφώνεται με τους φωνολογικούς κανόνες της γλώσσας ενώ η παρουσία του καλλι- χαρακτηρίστηκε ευφημιστική. Λαογραφικές μελέτες για τον ρόλο των κάνθαρων στη λαϊκή αντίληψη ενίσχυσαν την υπόθεση του Κοραή, αφού συνέδεσαν τα έντομα αυτά με τον κόσμο των δαιμονικών όντων της λαϊκής φαντασίας. Ωστόσο, ενώ ο σχηματισμός του συνθέτου *καλλικάνθαρος είναι κανονικός, προϋποθέτει ότι το ά συνθετικό καλλι- εξακολουθούσε να είναι παραγωγικό και κατά τον όψιμο μεσαίωνα, οπότε συναντάμε τη λέξη καλικάντζαρος. Τα στοιχεία όμως αποδεικνύουν ότι το καλλι- διατηρούσε αρχαϊκό χαρακτήρα καθ’όλη τη διάρκεια της ενεργού παρουσίας του στην Ελληνική με αποτέλεσμα να σχηματίσει λίγα σύνθετα και κατόπιν να παραχωρήσει τη θέση του στο συνώνυμο και ομαλότερο καλο-. Είναι αξιοσημείωτο ότι το καλλι- δεν υπήρξε παραγωγικό ούτε στις συντηρητικές διαλέκτους αφού σε όσες λέξεις απαντά αποτελεί αρχαία κληρονομιά (π.χ. αρχ. καλλιεργία>καλλουργιά, Κρήτη, Κάτω Ιταλία κ.α.) και όχι μεσαιωνικό ή νεότερο σχηματισμό. Επιπρόσθετα όσες λέξεις της Νεοελληνικής Κοινής με ά συνθετικό καλλι- δεν έχουν συνεχή παρουσία από την αρχαιότητα προέρχονται από επανενεργοποίηση αρχαίων όρων μέσω της λόγιας παράδοσης. Συνεπώς η υπόθεση του Κοραή προσκρούει στην αρχή της ομοχρονίας, κατά την οποία ο ετυμολόγος οφείλει να αποδείξει, σύμφωνα με την εύστοχη παρατήρηση του Χατζιδάκι, «ότι ότε ελέγχθη το νεώτερον, υπήρχε έτι το άλλο». Το σύνθετο *καλλι-κάνθαρος, αν και ευφυώς επινοημένο, θα ήταν δύσκολο να σχηματιστεί στη Μεσαιωνική Ελληνική.
Ν.Πολίτης
Ο Πολίτης πρότεινε την αναγωγή σε τύπο *λυκοκάνθαρος (<λύκος + κάνθαρος) την οποία εξηγεί ότι εμπνεύστηκε από τη λαϊκή αντίληψη περί λυκανθρωπίας. Από το *λυκοκάνθαρος υπέθετε αντιμετάθεση συλλαβών (*κολυκάνθαρος) και κατόπιν τροπή του /ο/ σε /a/ η οποία όμως είναι εξ ολοκλήρου μη συστηματική στην Ελληνική. Η πρόταση του Πολίτη υστερεί και από πλευράς σημασίας. Σχολιάζοντας την ετυμολόγηση αυτή ο Χατζιδάκις παρατήρησε με οξύνοια ότι κατά τη σύνθεση τα μέρη της λέξης αλληλεπιδρούν, επομένως η σημασιακή εξέλιξη ενός συνθέτου θα πρέπει να εξηγείται από αυτή την επαφή και να μην την αφήνει ανερμήνευτη. Σαφώς το ΄β συνθετικό φέρει το κύριο βάρος της νέας λέξης, ορίζει τη φυσιογνωμία του συνθέτου. Έτσι, ο Χατζιδάκις θέτει τα ακόλουθα ερωτήματα: «υποθετέον ότι ελέγχθη ποτέ υπό Ελλήνων το σύνθετον τούτο, πώς θα ωδηγούντο οι τούτο πρώτοι ειπόντες εις την τοιαύτην εκδοχήν του λυκο- επί του αράχνου; Το ΄β συνθετικόν -κάνθαρος θα ωδήγει, θα εβίαζεν αυτούς εις τούτο; Δεν το βλέπω, άλλως τε και αφού εν τοις άλλοις συνθέτοις τοις από του λύκο- αρχομένοις δεν βλέπομεν τούτο». Συνεπώς εκτός των φωνητικών λόγων, η δομή και η σημασία του εικαζόμενου συνθέτου αφήνουν την υπόθεση του Πολίτη εντελώς μετέωρη.
Α.Μπούτουρας
Αστήρικτη είναι και η πρόταση του Μπούτουρα, ο οποίος παρήγαγε τη λέξη από τύπο *καλο-κάνθαρος(<καλός + κάνθαρος), υποθέτοντας ότι πρόκειται για ευφημιστικό σχηματισμό. Η ετυμολόγηση αυτή παραβλέπει μία από τις βασικές αρχές της συνθέσεως, κατά την οποία το συνδετικό φωνήεν [ο] είναι ισχυρό και συνήθως ανθίσταται σε τροπές ή αντικαταστάσεις. Δεν υπάρχει τρόπος να εξηγηθεί φωνητικά και μορφολογικά τυχόν μεταβολή του συνδετικού φωνήεντος στο εικαζόμενο σύνθετο *καλοκάνθαρος, ώστε να προκύψει ο τύπος καλικάντζαρος. (σημείωση δική μου: δείτε και την χρήση του συνδετικού [ο] σε νεοελληνικές σύνθετες λέξεις όπως μεγάλος+αστός-μεγαλοαστός, βόρειος+ανατολικός=βορειοανατολικός, τσίχλα+φούσκα = τσιχλόφουσκα, σιγά + τραγουδώ = σιγοτραγουδώ κ.α.)
Α.Τσοπανάκης
Προσπαθώντας να ερμηνεύσει τη λέξη ο Τσοπανάκης πρότεινε με επιφύλαξη την πορεία: καλικάντζαρος<καλικάντσαρος<*ακανο(?)-κάνθαρος, ορίζοντας ως ά συνθετικό τη «γλώσσα» του Ησύχιου ακανός=κανθάρου είδος. Ωστόσο ούτε αυτή η αναγωγή ερμηνεύει τη μεταβολή του συνδετικού φωνήεντος (η οποία αποτελεί το κλειδί του συνθέτου) και επιπλέον δεν είναι σαφής η σημασιακή σύνδεση των δύο συστατικών στοιχείων αφού η παραδοχή της θα συνιστούσε πλεονασμό. Αργότερα ο Τσοπανάκης απέσυρε την πρότασή του.
Κ.Χατζηιωάννου
Εξίσου προβληματική είναι και η ετυμολόγηση που δίνεται στο λεξικό του Χατζηιωάννου ο οποίος μελετώντας τη λέξη στην Κυπριακή επέστησε την προσοχή στο αραβικό khali alizar = «αχαλίνωτος δαίμονας». Μολονότι η σημασία φαίνεται να ταιριάζει, ο ετυμολόγος θα πρέπει να αναρωτηθεί τί είδους σύνθετο θα ήταν δυνατόν να προκύψει από τη συναρμογή των συγκεκριμένων αραβικών λέξεων. Πιθανότατα ένα τέτοιο σύνθετο θα είχε τον τύπο *χαλαλίζαρος ή *καλαλίζαρος (ίσως δε και -άρης) και με τη μεσολάβηση τύπων απλολογίας ή άλλης τροπής θα κατέληγε στην Ελληνική ως *χαλί(ν)τζαρος ή *καλί(ν)τζαρος. Η ετυμολόγηση του Χατζηιωάννου δεν προσφέρει τη λύση διότι δεν ερμηνεύει το σύνθετο ως πλήρη λέξη, αλλά στηρίζεται απλώς σε επιφανειακή φωνητική ομοιότητα.
Χ.Παντελίδης, Ν.Πολίτης
Πρόκειται για μια παλιά πρόταση που εξακολουθεί να είναι ισχυρή. Ορμώμενος από παλιότερη παρατήρηση του Οικονόμου, κατά την οποία η λέξη καλικάντζαρος συνδέεται με το λατινικό caligatus(<caliga) δηλώνοντας τον στρατιώτη που ήταν υποδεδεμένος με καλίγια ή καλίκια, ο Παντελίδης πρόσεξε ότι η λέξη καλίκι (ήδη μεσαιωνική) δήλωνε τόσο το ελαφρό υπόδημα όσο και την οπλή του ζώου. Σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη οι καλικάντζαροι έχουν τη δυνατότητα να αναρριχώνται στις στέγες και να κατεβαίνουν στο τζάκι μέσω της καπνοδόχου. Επιπλέον, ορισμένοι λαϊκοί μύθοι τούς παριστάνουν ως τραγοπόδαρους ή τους αποδίδουν χηλές όνων σε ξύλινα υποδήματα. Ασφαλώς πολλές από τις λαϊκές εκδοχές συμβαίνει να είναι μεταγενέστερες ερμηνείες της λέξεως (παρετυμολογικές), αλλά η σύγκλισή τους ως προς τα στοιχεία που αναφέρθηκαν αποτελεί προφανώς τον συνεκτικό ιστό του μύθου, καθώς και υποστηρικτικό στοιχείο για τη λέξη καλίκι ως ά συνθετικό του καλικάντζαρου.
Ποιο είναι όμως το ΄β συνθετικό; Ο Πολίτης θεώρησε ότι πρόκειται για τη μτγν. τσάγγα/τζάγγα=είδος περσικού υποδήματος (από τον οποίο προέρχεται το μεσαιωνικό τσαγγάρης) μέσω του υποκοριστικού *τσαγγίον, οπότε *καλι-κοτσάγγαρος>*καλιτσάγγαρος («κατά συγκοπήν του ο») >καλικάντζαρος (προφανώς με αντιμετάθεση /ts/-/ng/ σε /k/-/ndz/). Η αληθοφανής αυτή πορεία δεν εξηγεί ωστόσο ποιο φωνητικό περιβάλλον ευνόησε τη συγκοπή του συνδετικού φωνήεντος, παραβιάζοντας έτσι μια από τις βασικές αρχές της συνθέσεως ενώ δεν υπάρχει περιθώριο για εικασία τυχόν απλολογίας (η οποία θα συνεπαγόταν μάλλον αποβολή του κα- και επομένως *λικοτσάγγαρος). Περαιτέρω, η σημασία του συνθέτου αυτού δεν είναι διαυγής. Εφόσον τόσο το καλίκι όσο και το τσαγγίον δηλώνουν είδη υποδημάτων, ο συνδυασμός τους θα επέφερε ταυτολογία ή πλεονασμό. Ο Πολίτης εξηγεί ότι «όθεν ούτως ετυμολογούμενον το όνομα σημαίνει τον καλίκια αντί τσαγγίων έχοντα…, διότι αναφέρεται εις περίεργους δοξασίας περί των ποδών και της υποδέσεως αυτού». Εντούτοις, η εικαζόμενη σύνθεση είναι εντελώς ξένη προς τον μηχανισμό της ελληνικής, επειδή προϋποθέτει τον σχηματισμό ενός συνθέτου του οποίου το ένα συστατικό στοιχείο αναιρεί το άλλο ή τίθεται αντί του άλλου. Επομένως το τσαγγίον δεν μπορεί να είναι το ΄β συνθετικό που αναζητάμε.
Ικανοποιητική απάντηση δίνεται στη συνέχεια από τον ίδιο τον Παντελίδη, ο οποίος υποστήριξε ότι πρόκειται για τη μεσαιωνική λέξη άντζα=κνήμη, η οποία παραδίδεται σε διαλέκτους και με τις σημασίες «πέλμα, μηρός-ολόκληρο το πόδι». Σε αυτή την περίπτωση η σύνθεση είναι ομαλή: καλίκι+άντζα+μεγεθυντικό επίθημα -αρος>καλικάντζαρος. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες, το σύνθετο θα προσδιόριζε αρχικώς εκείνον που το πέλμα ή το υπόδημά του μοιάζει με χηλή. Από τον τύπο αυτόν είναι δυνατόν να προέλθουν ομαλά τόσο το καλιτσάγκαρος (με αντιμετάθεση) όσο και το λυκοκάντζαρος (με παρετυμολογία προς το λύκος).
