Τι απέγιναν οι Εβραίοι της Λακεδαιμονίας;
Δημοσιεύτηκε: 07 Ιαν 2019, 22:12
Τι απέγιναν οι Εβραίοι της Λακεδαιμονίας;
Του Δημήτρη Σαραντάκου
Λακεδαιμονία ονομαζόταν κατά την ύστερη Αρχαιότητα και τον πρώιμο Μεσαίωνα (από τον 5 ο ως τον 11 ο αιώνα), η Σπάρτη. Το αρχαίο όνομά της είχε περιπέσει σε αχρηστία γιατί δεν ήταν συμπαθές στους Ρωμαίους. Εξακολουθούσε πάντως για μερικούς αιώνες να παραμένει σημαντική πόλη, πριν παρακμάσει κι αυτή και ο πληθυσμός της σκαρφαλώσει στον γειτονικό λόφο «του Μυζηθρά», που έγινε ο Μυστράς των Δεσποτών του Μορέως και της Τουρκοκρατίας. Στη Λακεδαιμονία λοιπόν υπήρχε σημαντική ισραηλιτική παροικία, συγκροτημένη σε κοινότητα, που συντηρούσε επιβλητική συναγωγή. Για το πότε ήρθανε στη Λακωνία Εβραίοι δεν είναι εξακριβωμένο ιστορικά. Υπάρχει μια μαρτυρία, που την καταγράφει ο Ιώσηπος, σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρειος, αναζητώντας συμμάχους και υποστηρικτές στην αναμέτρησή του με τους Μακεδόνες, έστειλε επιστολή στον Αρχιερέα Ονία τον Γ’, μνημονεύοντας τις πανάρχαιες σχέσεις μεταξύ Σπαρτιατών και Εβραίων, που ξεκινούσαν από την κοινή καταγωγή τους από την εποχή του Αβραάμ.
Η πληροφορία αυτή όμως δεν διασταυρώνεται από καμιάν άλλη πηγή. Επί πλέον δεν υπήρξε βασιλιάς της Σπάρτης με το όνομα Άρειος, αλλά δύο με το όνομα Αρεύς, ο Αρεύς Α ́ (309-265 π.Χ.) και ο Αρεύς Β ́ που πέθανε όταν ήταν ακόμη παιδί το 255. Προφανώς ο Ιώσηπος (ασχέτως από την παραλλαγή του ονόματος, που συνήθιζε), εννοεί τον πρώτον,που ήταν όμως σύγχρονος με τον αρχιερέα Ονία τον Α ́, παππού του Ονία του Γ ́.Την παρουσία πάντως Εβραίων στην Σπάρτη-Λακεδαιμονία (όπως άλλωστε και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας), την επιβεβαιώνουν τόσο ιστορικές πηγές όσο και αρχαιολογικά ευρήματα.Τον 8ον αιώνα, Άραβες από τη Βόρεια Αφρική, που έκαναν συνεχείς επιδρομές στα παράκτια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κατάκτησαν την Κρήτη, που την κράτησαν για 138 χρόνια (823-961). Μολονότι ήταν ανεκτικοί απέναντι στις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες (ιουδαϊσμό και χριστιανισμό), αφού αναφέρεται πως, στο διάστημα της αραβικής κατοχής, έγιναν ως και Σύνοδοι (χριστιανών) ιεραρχών της Κρήτης, ένα μέρος του πληθυσμού φαίνεται πως μεταστράφηκε (με εξαναγκασμό ή όχι) στο Ισλάμ.
Όταν επί Νικηφόρου Φωκά οι Βυζαντινοί ανέκτησαν τη μεγαλόνησο, δεν έδειξαν την ίδια με τους Άραβες ανοχή και όσοι εξισλαμισθέντες επέζησαν από τις πολεμικές επιχειρήσεις, ξανάγιναν με τη βία χριστιανοί. Στον επανεκχριστιανισμό αυτών των Κρητών, πρωτοστάτησε ένας καλόγερος από την Παφλαγονία, ο Νίκων ο επονομαζόμενος «Μετανοείτε». Μετά την ανάκτηση της Κρήτης ο Νίκων ήρθε στη Λακεδαιμονία, όπου ίδρυσε μοναστήρι και εγκαταστάθηκε εκεί ως το τέλος της ζωής του (998). Την εποχή εκείνη στις γειτονικές με τη Λακεδαιμονία περιοχές και κυρίως στη χερσόνησο του Ταϋγέτου, στη Μάνη, επιβίωναν σε σημαντικό ποσοστό Εθνικοί, οπαδοί δηλαδή της αρχαίας θρησκείας, καθώς και οι, μη εκχριστιανισμένοι ακόμη, Σλάβοι της φυλής των Μηλιγγών. Υπήρχαν βεβαίως και Χριστιανοί, όπως μαρτυρούν, οι πολυάριθμοι παλαιοχριστιανικοί ναοί που βρέθηκαν σ ́ολόκληρη τη Μάνη. Τόσο οι Έλληνες (Εθνικοί και Χριστιανοί) όσο και οι Σλάβοι, συμβίωναν ειρηνικά με την εποπτεία του ειδικού «Εφόρου των εθνικών γαιών και δουκός των Εθνικών» που λογοδοτούσε απευθείας στον Αυτοκράτορα, στην Πόλη και ο οποίος την εποχή εκείνη ονομαζόταν Αντίοχος. Οι Σλάβοι, μετά την αποτυχία τους να κυριαρχήσουν στην Πελοπόννησο (783), άρχισαν να ενσωματώνονται στον πληθυσμό της, βαθμιαία να εκχριστιανίζονται και εν συνεχεία να εξελληνίζονται. Μετά τον 14 αιώνα δεν αναφέρονται κοινότητες Σλάβων. Απέμειναν μόνο τα άφθονα σλαβικά τοπωνύμια (95 μόνο στη Μάνη) και πολλά γλωσσικά δάνεια στις τοπικές διολέκτους. Ο Νίκων ο Μετανοείτε επηρεασμένος ακόμη από την ατμόσφαιρα της ανάκτησης της Κρήτης, αποφάσισε να επιταχύνει τον εκχριστιανισμό τόσο των Ελλήνων Εθνικών όσο και των Σλάβων Μηλιγγών και με την ευκαιρία στράφηκε και κατά των Εβραίων της Λακεδαιμονίας. Κατάργησε την κοινότητά τους, κατεδάφισε τη συναγωγή τους και τελικά τους έδιωξε από την πόλη. Οι περισσότεροι Εβραίοι κατέφυγαν τότε στον Ταΰγετο (αρχικά στην ανατολική του πλευρά και αργότερα σ ́ όλόκληρη τη Μάνη),όπου, αφενός μεν δεν έφτανε το χέρι της εξουσίας του Νίκωνα, αφετέρου δε η ειρηνική συμβίωση πληθυσμών εποχή εκείνη, αποτελούσε ευνοϊκόν παράγοντα για τη διαμονή τους εκεί.Για την μετοικεσία των Εβραίων της Λακεδαιμονίας στη Μάνη και την μετέπειτα τύχη τους, ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν. Η νότια Ελλάδα γενικά δεν συγκέντρωνε την προσοχή των βυζαντινών καθώς ήταν μακριά από τα οικονομικά κέντρα και τους εμπορικούς δρόμους της Αυτοκρατορίας. Σε χρονικό της Μονής του Ντέγκουλου αναφέρεται πως τον 13 ο αιώνα η οικογένεια Πουλαντζά της Τσίμοβας (Αρεόπολης) ήταν ισραηλιτικού θρησκεύματος ενώ υπήρχε στην Τρύπη ερειπωμένο κτίριο με εβραϊκές επιγραφές, οι οποίες καταστράφηκαν επί δικτατορίας της 4 ης Αυγούστου.
Εβραϊκός τάφος στο Μυστρά. Ταφόπλακα του Αβραάμ Τωβίλ, ο οποίος έζησε μαζί με την οικογένειά του στο λεγόμενο «Εβραιομαχαλά» του Μυστρά.
Υπάρχει όμως μία μαρτυρία, την αξία της οποίας πρέπει να εκτιμήσουν ειδικοί ερευνητές: τα προσωπικά ονόματα των Μανιατών. Όπως είναι γνωστό σε κάθε τόπο προτιμούνται ορισμένα προσωπικά ονόματα, εξ ου και η παροιμία «όπου Χιώτης, Παντελής κι όπου Συμιακός, Νικήτας». Στη Λέσβο για παράδειγμα συχνότατο είναι το όνομα Στρατής, στην Κρήτη ο Μανόλης κ.ο.κ. Έτσι τα πιο συνηθισμένα μανιάτικα προσωπικά ονόματα είναι Ηλίας, Γρηγόρης, Μιχάλης και Δημήτρης, που φυσικά ανήκουν όλα στο χριστιανικό εορτολόγιο. Υπάρχουν όμως και κάποια ονόματα εκτός χριστιανικού εορτολογίου, όπως Δικαίος, Βρεττός ή Καλαπόθος. Τέλος υπάρχουν πολλά εβραϊκής προέλευσης προσωπικά ονόματα, όπως Σαμπάτης (Σαμπεθάι), Αβράμης (Αβραάμ), Δάβος (Δαβίδ), Αρώνης (Ααρών), Λεβής (Λεβύ) καθώς και Μπενιζέλος (Μπεν Ζελόν), ίσως και Αλαφούζος. Φυσικά πολλά από τα προαναφερθέντα ονόματα δεν χρησιμοποιούνται πλέον ως προσωπικά, έχουν όμως επιβιώσει σε επώνυμα, όπως Βρεττάκος, Καλαποθάκος, Αβραμάκος, Δαβάκης, Λεβέας κ. ά. Από το Μπενιζέλος εξ άλλου και συγκεκριμένα από τον Μπενιζέλο Κρεβατά, έχουμε το επώνυμο Βενιζέλος. Θα άξιζε λοιπόν τον κόπο να γίνει σχετική έρευνα, λαογραφικού, ιστορικού και γλωσσολογικού χαρακτήρα.
Πηγή: Χρονικά, Έκδοση του ΚΙΣ, αρ. φύλλου 225.
Του Δημήτρη Σαραντάκου
Λακεδαιμονία ονομαζόταν κατά την ύστερη Αρχαιότητα και τον πρώιμο Μεσαίωνα (από τον 5 ο ως τον 11 ο αιώνα), η Σπάρτη. Το αρχαίο όνομά της είχε περιπέσει σε αχρηστία γιατί δεν ήταν συμπαθές στους Ρωμαίους. Εξακολουθούσε πάντως για μερικούς αιώνες να παραμένει σημαντική πόλη, πριν παρακμάσει κι αυτή και ο πληθυσμός της σκαρφαλώσει στον γειτονικό λόφο «του Μυζηθρά», που έγινε ο Μυστράς των Δεσποτών του Μορέως και της Τουρκοκρατίας. Στη Λακεδαιμονία λοιπόν υπήρχε σημαντική ισραηλιτική παροικία, συγκροτημένη σε κοινότητα, που συντηρούσε επιβλητική συναγωγή. Για το πότε ήρθανε στη Λακωνία Εβραίοι δεν είναι εξακριβωμένο ιστορικά. Υπάρχει μια μαρτυρία, που την καταγράφει ο Ιώσηπος, σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρειος, αναζητώντας συμμάχους και υποστηρικτές στην αναμέτρησή του με τους Μακεδόνες, έστειλε επιστολή στον Αρχιερέα Ονία τον Γ’, μνημονεύοντας τις πανάρχαιες σχέσεις μεταξύ Σπαρτιατών και Εβραίων, που ξεκινούσαν από την κοινή καταγωγή τους από την εποχή του Αβραάμ.
Η πληροφορία αυτή όμως δεν διασταυρώνεται από καμιάν άλλη πηγή. Επί πλέον δεν υπήρξε βασιλιάς της Σπάρτης με το όνομα Άρειος, αλλά δύο με το όνομα Αρεύς, ο Αρεύς Α ́ (309-265 π.Χ.) και ο Αρεύς Β ́ που πέθανε όταν ήταν ακόμη παιδί το 255. Προφανώς ο Ιώσηπος (ασχέτως από την παραλλαγή του ονόματος, που συνήθιζε), εννοεί τον πρώτον,που ήταν όμως σύγχρονος με τον αρχιερέα Ονία τον Α ́, παππού του Ονία του Γ ́.Την παρουσία πάντως Εβραίων στην Σπάρτη-Λακεδαιμονία (όπως άλλωστε και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας), την επιβεβαιώνουν τόσο ιστορικές πηγές όσο και αρχαιολογικά ευρήματα.Τον 8ον αιώνα, Άραβες από τη Βόρεια Αφρική, που έκαναν συνεχείς επιδρομές στα παράκτια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κατάκτησαν την Κρήτη, που την κράτησαν για 138 χρόνια (823-961). Μολονότι ήταν ανεκτικοί απέναντι στις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες (ιουδαϊσμό και χριστιανισμό), αφού αναφέρεται πως, στο διάστημα της αραβικής κατοχής, έγιναν ως και Σύνοδοι (χριστιανών) ιεραρχών της Κρήτης, ένα μέρος του πληθυσμού φαίνεται πως μεταστράφηκε (με εξαναγκασμό ή όχι) στο Ισλάμ.
Όταν επί Νικηφόρου Φωκά οι Βυζαντινοί ανέκτησαν τη μεγαλόνησο, δεν έδειξαν την ίδια με τους Άραβες ανοχή και όσοι εξισλαμισθέντες επέζησαν από τις πολεμικές επιχειρήσεις, ξανάγιναν με τη βία χριστιανοί. Στον επανεκχριστιανισμό αυτών των Κρητών, πρωτοστάτησε ένας καλόγερος από την Παφλαγονία, ο Νίκων ο επονομαζόμενος «Μετανοείτε». Μετά την ανάκτηση της Κρήτης ο Νίκων ήρθε στη Λακεδαιμονία, όπου ίδρυσε μοναστήρι και εγκαταστάθηκε εκεί ως το τέλος της ζωής του (998). Την εποχή εκείνη στις γειτονικές με τη Λακεδαιμονία περιοχές και κυρίως στη χερσόνησο του Ταϋγέτου, στη Μάνη, επιβίωναν σε σημαντικό ποσοστό Εθνικοί, οπαδοί δηλαδή της αρχαίας θρησκείας, καθώς και οι, μη εκχριστιανισμένοι ακόμη, Σλάβοι της φυλής των Μηλιγγών. Υπήρχαν βεβαίως και Χριστιανοί, όπως μαρτυρούν, οι πολυάριθμοι παλαιοχριστιανικοί ναοί που βρέθηκαν σ ́ολόκληρη τη Μάνη. Τόσο οι Έλληνες (Εθνικοί και Χριστιανοί) όσο και οι Σλάβοι, συμβίωναν ειρηνικά με την εποπτεία του ειδικού «Εφόρου των εθνικών γαιών και δουκός των Εθνικών» που λογοδοτούσε απευθείας στον Αυτοκράτορα, στην Πόλη και ο οποίος την εποχή εκείνη ονομαζόταν Αντίοχος. Οι Σλάβοι, μετά την αποτυχία τους να κυριαρχήσουν στην Πελοπόννησο (783), άρχισαν να ενσωματώνονται στον πληθυσμό της, βαθμιαία να εκχριστιανίζονται και εν συνεχεία να εξελληνίζονται. Μετά τον 14 αιώνα δεν αναφέρονται κοινότητες Σλάβων. Απέμειναν μόνο τα άφθονα σλαβικά τοπωνύμια (95 μόνο στη Μάνη) και πολλά γλωσσικά δάνεια στις τοπικές διολέκτους. Ο Νίκων ο Μετανοείτε επηρεασμένος ακόμη από την ατμόσφαιρα της ανάκτησης της Κρήτης, αποφάσισε να επιταχύνει τον εκχριστιανισμό τόσο των Ελλήνων Εθνικών όσο και των Σλάβων Μηλιγγών και με την ευκαιρία στράφηκε και κατά των Εβραίων της Λακεδαιμονίας. Κατάργησε την κοινότητά τους, κατεδάφισε τη συναγωγή τους και τελικά τους έδιωξε από την πόλη. Οι περισσότεροι Εβραίοι κατέφυγαν τότε στον Ταΰγετο (αρχικά στην ανατολική του πλευρά και αργότερα σ ́ όλόκληρη τη Μάνη),όπου, αφενός μεν δεν έφτανε το χέρι της εξουσίας του Νίκωνα, αφετέρου δε η ειρηνική συμβίωση πληθυσμών εποχή εκείνη, αποτελούσε ευνοϊκόν παράγοντα για τη διαμονή τους εκεί.Για την μετοικεσία των Εβραίων της Λακεδαιμονίας στη Μάνη και την μετέπειτα τύχη τους, ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν. Η νότια Ελλάδα γενικά δεν συγκέντρωνε την προσοχή των βυζαντινών καθώς ήταν μακριά από τα οικονομικά κέντρα και τους εμπορικούς δρόμους της Αυτοκρατορίας. Σε χρονικό της Μονής του Ντέγκουλου αναφέρεται πως τον 13 ο αιώνα η οικογένεια Πουλαντζά της Τσίμοβας (Αρεόπολης) ήταν ισραηλιτικού θρησκεύματος ενώ υπήρχε στην Τρύπη ερειπωμένο κτίριο με εβραϊκές επιγραφές, οι οποίες καταστράφηκαν επί δικτατορίας της 4 ης Αυγούστου.
Εβραϊκός τάφος στο Μυστρά. Ταφόπλακα του Αβραάμ Τωβίλ, ο οποίος έζησε μαζί με την οικογένειά του στο λεγόμενο «Εβραιομαχαλά» του Μυστρά.
Υπάρχει όμως μία μαρτυρία, την αξία της οποίας πρέπει να εκτιμήσουν ειδικοί ερευνητές: τα προσωπικά ονόματα των Μανιατών. Όπως είναι γνωστό σε κάθε τόπο προτιμούνται ορισμένα προσωπικά ονόματα, εξ ου και η παροιμία «όπου Χιώτης, Παντελής κι όπου Συμιακός, Νικήτας». Στη Λέσβο για παράδειγμα συχνότατο είναι το όνομα Στρατής, στην Κρήτη ο Μανόλης κ.ο.κ. Έτσι τα πιο συνηθισμένα μανιάτικα προσωπικά ονόματα είναι Ηλίας, Γρηγόρης, Μιχάλης και Δημήτρης, που φυσικά ανήκουν όλα στο χριστιανικό εορτολόγιο. Υπάρχουν όμως και κάποια ονόματα εκτός χριστιανικού εορτολογίου, όπως Δικαίος, Βρεττός ή Καλαπόθος. Τέλος υπάρχουν πολλά εβραϊκής προέλευσης προσωπικά ονόματα, όπως Σαμπάτης (Σαμπεθάι), Αβράμης (Αβραάμ), Δάβος (Δαβίδ), Αρώνης (Ααρών), Λεβής (Λεβύ) καθώς και Μπενιζέλος (Μπεν Ζελόν), ίσως και Αλαφούζος. Φυσικά πολλά από τα προαναφερθέντα ονόματα δεν χρησιμοποιούνται πλέον ως προσωπικά, έχουν όμως επιβιώσει σε επώνυμα, όπως Βρεττάκος, Καλαποθάκος, Αβραμάκος, Δαβάκης, Λεβέας κ. ά. Από το Μπενιζέλος εξ άλλου και συγκεκριμένα από τον Μπενιζέλο Κρεβατά, έχουμε το επώνυμο Βενιζέλος. Θα άξιζε λοιπόν τον κόπο να γίνει σχετική έρευνα, λαογραφικού, ιστορικού και γλωσσολογικού χαρακτήρα.
Πηγή: Χρονικά, Έκδοση του ΚΙΣ, αρ. φύλλου 225.
