Τα κύρια σημεία που προέκυψαν από την ανάλυση των στρατιωτικών επιχειρήσεων της Επαναστάσεως από γεωπολιτική, στρατηγική, επιχειρησιακή και τακτική πλευρά και συνοψίζονται ως ακολούθως:
Απόφαση για την Επανάσταση των Ελλήνων
Η Επανάσταση του 21 ήταν επιλογή της Φιλικής Εταιρείας για την ανεξαρτησία των Ελλήνων και βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στις δυνάμεις του έθνους σε αντίθεση με τις άλλες διαθέσιμες λύσεις που ήταν ή η ομαλή εκ των έσω άλωση των ελληνικών περιοχών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή πιθανή επέμβαση της Ρωσίας για δημιουργία Αυτόνομων περιοχών στην Βαλκανική στις οποίες σταδιακά θα περιλαμβανόταν και η Ελλάδα.
Το σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας
Το σχέδιο προέβλεπε να προηγηθεί επανάσταση στην Μολδοβλαχία υπό την ηγεσία του Αλεξάνδρου Υψηλάντη, παραπλανώντας τους Οθωμανούς ότι πρόκειται για κύρια προσπάθεια υποκινούμενη και υποστηριζόμενη από την Ρωσία.
Η επανάσταση στην Πελοπόννησο, που ήταν η καταλληλότερη περιοχή για να εδραιωθεί η επανάσταση, ήταν η κύρια προσπάθεια και εκδηλώθηκε ένα σχεδόν μήνα μετά ενώ μέχρι τον Ιούλιο του 1821 η επανάσταση είχε κηρυχθεί από όλες σχεδόν τις περιοχές στην Ελλάδα.
Επιδίωξη των Φιλικών ήταν η εδραίωση μίας επαναστατικής κυβερνήσεως de facto, ώστε η Ελληνική Επανάσταση να αναγνωρισθεί από τις άλλες χώρες της Ευρώπης υπό την πίεση της κοινής γνώμης
Οι ναυτικές δυνάμεις των νησιών και ναυτικών πόλεων (Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά, Κάσος, Γαλαξίδι, Αίνος κοκ), ήταν απαραίτητες για την επανάσταση, με αποστολή να προστατεύουν τις επαναστατημένες περιοχές από θαλάσσης, να προστατεύουν τον ανεφοδιασμό των επαναστατών από θαλάσσης, να εμποδίζουν τον οθωμανικό Στόλο να ανεφοδιάσει τις οθωμανικές δυνάμεις και κάστρα και να εμποδίζουν τον οθωμανικό στόλο να ανακτήσει τις επαναστατημένες περιοχές
Στην στεριά η κύρια προσπάθεια ήταν η εκπόρθηση των κάστρων και προπυργίων των Οθωμανών μέσω πολιορκίας και ο έλεγχος των περασμάτων, ώστε να μην μπορεί ο Οθωμανικός Στρατός να ενισχύσει τους πολιορκημένους ή να ανακαταλάβει τις επαναστατημένες περιοχές.
Διεθνές Περιβάλλον
Το διεθνές περιβάλλον ήταν ιδιαίτερα δυσμενές για τους επαναστάτες. Τα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη επιθυμούσαν διατήρηση του status quo. Τηρούσαν δε ίσες αποστάσεις, ή και ευνοϊκή ουδετερότητα προς τους Οθωμανούς, ενώ δεν έλειψαν οι περιπτώσεις που συνεργάζονταν μαζί τους.
Συμμετοχή
Στην επανάσταση συμμετείχαν με μαχητές, χρήματα και υποστήριξη και περιοχές που δεν ήταν δυνατόν να επαναστατήσουν, περιοχές που η επανάσταση δεν κατάφερε να ριζώσει, ή περιοχές που βρίσκονταν υπό βρετανική κατοχή, όπως τα Επτάνησα, η Κρήτη, το Σούλι, η Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Θράκη, η Ήπειρος κοκ.
Στην επανάσταση συμμετείχαν ιδιαίτερα ενεργά και μαζικά γυναίκες, τόσο στο πεδίο της μάχης ως ηγέτες και ως πολεμιστές, όσο και στην υποστήριξη των επιχειρήσεων και της πολεμικής προετοιμασίας.
Οι Φιλέλληνες και οι Έλληνες από πιο «εξευρωπαϊσμένες» περιοχές όπως οι Επτανήσιοι, συμμετείχαν μαζικά στην επανάσταση, τόσο από το εξωτερικό, όσο και επί του πεδίου της μάχης και συνεισέφεραν μεταξύ άλλων άγνωστες στους Επαναστάτες τεχνικές και μεθόδους διεξαγωγής πολέμου όπως πχ το πυροβολικό, η χρήση τακτικών σχηματισμών, η χρήση ατμόπλοιου με ειδικά βλήματα πυροβολικού, ιατρική επί του πεδίου της μάχης κοκ.
Συγκριτικά Ισχυρά Σημεία – Αδυναμίες Ελληνικών – Οθωμανικών Δυνάμεων
Στις αδυναμίες των επαναστατών στην ξηρά συμπεριλαμβάνονταν η έλλειψη πόρων, τακτικού στρατεύματος πεζικού, πυροβολικού, ιππικού, μηχανικού, οργανωμένης επιμελητείας και ενιαίας οργανώσεως στην διεύθυνση, συντονισμό και υποστήριξη των επιχειρήσεων.
Στις αδυναμίες των επαναστατών στην θάλασσα συμπεριλαμβανόταν η έλλειψη ισχυρών πλοίων για διεξαγωγή μαχών εκ παρατάξεως, η έλλειψη ενιαίας οργανώσεως για διεύθυνση, οργάνωση, συντονισμό των επιχειρήσεων και χρημάτων για την υποστήριξη των μονάδων του Στόλου.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε σοβαρά εσωτερικά προβλήματα και απειλές στα εξωτερικά σύνορά της. Ωστόσο παρέμενε ένα ισχυρό κράτος σε μέσα και πόρους, σε σχέση με τους επαναστάτες. Την πλάστιγγα έγειρε ακόμα περισσότερο υπέρ του Σουλτάνου, η εμπλοκή των τακτικού τύπου αιγυπτιακών δυνάμεων υπό τον Ιμπραήμ.
Οι επαναστατημένοι Έλληνες υπερείχαν στον ασύμμετρο πόλεμο, είχαν καλύτερη γνώση του πεδίου επιχειρήσεων, είχαν αποκτήσει πολεμική εμπειρία, είτε ως κλέφτες και αρματολοί, είτε υπηρετώντας σε ευρωπαϊκούς στρατούς, είτε αντιμετωπίζοντας πειρατές, είτε από την διάσπαση θαλάσσιων αποκλεισμών κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων.
Η συντριπτική υπεροχή των οθωμανικών Δυνάμεων σε μέσα και πόρους οδήγησε τους επαναστάτες στην υιοθέτηση έμμεσης στρατηγικής, ανταρτοπολέμου, τακτικών ενέδρας, μαχών σε στενά και περιορισμένα ύδατα και χρήση πυρπολικών, όπως και την υιοθέτηση καινοτομίας, με την χρήση για πρώτη φορά στην ιστορία ατμόπλοιου σε πολεμικές επιχειρήσεις, με χρήση πρωτοποριακών βλημάτων.
Εξέλιξη του Σχεδίου – Στρατηγική – Διεξαγωγή Επιχειρήσεων
Έγιναν μεγάλες προσπάθειες ώστε να μην δοθούν αφορμές για στρατιωτική επέμβαση της Ιεράς Συμμαχίας προς όφελος του Σουλτάνου και να γίνει αντιληπτό ότι η επανάσταση ήταν εθνική.
Η δράση των Σουλιωτών στην Ήπειρο κράτησε ανοιχτό το μέτωπο μεταξύ Αλή Πασά και Χουρσήτ Πασά, ώστε να μην στραφεί ο Χουρσήτ στην Πελοπόννησο.
Η επανάσταση στην Μακεδονία και στην Θράκη απασχόλησε σημαντικές δυνάμεις του Σουλτάνου κατά την πρώτη φάση της επαναστάσεως.
Η απόφαση του Σουλτάνου να μην διακινδυνεύει τον Στόλο του έδωσε πολύτιμη ελευθερία κινήσεων στους Έλληνες στην αρχή της Επαναστάσεως.
Παρά τις προβλέψεις των Ευρωπαίων για σύντομη εξάλειψη της επαναστάσεως, το τέλος του 1822 η Επανάσταση ήταν ακόμη ισχυρή και είχε δημιουργηθεί de facto κυβέρνηση. Οι εκστρατείες των Οθωμανών από ξηρά και θάλασσα είχαν αντιμετωπισθεί επιτυχώς από τους Επαναστάτες.
Οι εσωτερικές έριδες και ανταγωνισμοί που από το 1823 και μετά έλαβαν την μορφή εμφυλίων πολέμων, οδήγησαν σε μεγάλη σπατάλη χρόνου και χρημάτων εξαθλίωση και απώλεια ευκαιριών σε σημείο που να απειλούν την επανάσταση περισσότερο από τις οθωμανικές Δυνάμεις και τον Διεθνή Παράγοντα.
Η απώλεια χρόνου και η εστίαση στους εσωτερικούς ανταγωνισμούς οδήγησε στην απώλεια του Γαλαξιδίου, της Εύβοιας, της Κρήτης, της Κάσου και των Ψαρών. Αντίστοιχα στην ξηρά χάθηκαν το Σούλι, η Εύβοια, η Μαγνησία και το Μεσολόγγι με αποτέλεσμα να χαθεί ο έλεγχος στην Στερεά Ελλάδα και η κύρια εστία της επανάστασης να απομονωθεί στην Πελοπόννησο, τις Σπέτσες και την Ύδρα.
Η απώλεια του Γαλαξιδίου, της Κάσου και των Ψαρών μείωσε την κρίσιμη μάζα και την δυνατότητα του ελληνικού Στόλου να διατηρεί σταθερό ρυθμό μάχης ώστε να αντιμετωπίζει τον οθωμανικό σε παρατεταμένες επιχειρήσεις. Αποτέλεσμα ήταν, παρά τις νίκες του ελληνικού στόλου κατά τις ναυμαχίες, ο Ιμπραήμ να καταφθάσει με τις δυνάμεις του στην Κρήτη και ακολούθως να αποβιβασθεί στην Μεσσηνία από όπου άρχισε την επιχείρηση ανακαταλήψεως και εποικισμού της Πελοποννήσου. Οι Επαναστάτες επιχείρησαν επανειλημμένα να διακόψουν τον ανεφοδιασμό του Ιμπραήμ από την Αίγυπτο και την Κρήτη, ωστόσο παρά τις τακτικές νίκες δεν μπόρεσαν να επιτύχουν αποφασιστικό αποτέλεσμα.
Σημαντικότατο μέρος των επιχειρήσεων αποτελούν οι πολιορκίες, όπως της Τριπόλεως, της Ακροπόλεως, του Ναυπλίου, του Ακροκορίνθου και η μεγαλειώδης σε έκταση πολυπλοκότητα και ένταση τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου, που χαρακτηρίσθηκε προμαχώνας της Ελλάδας και έληξε με την επική Έξοδο.
Η αλλαγή του αντικειμενικού σκοπού του Σουλτάνου από ανακατάληψη της Πελοποννήσου, σε παραχώρηση της Πελοποννήσου στην Αίγυπτο για εποικισμό, με αντάλλαγμα την εξάλειψη της Επαναστάσεως, απεδείχθη ιδιαίτερα αποτελεσματική. Σε συνδυασμό με τους καταστροφικούς εμφυλίους πολέμους παρολίγον να οδηγήσει σε πλήρη καταστολή της Επαναστάσεως.
Σημεία καμπής αποτελούν η άλωση της Τριπόλεως, καθώς έφερε την Πελοπόννησο στον έλεγχο των επαναστατών, η καταστροφή της Χίου και η πυρπόληση της οθωμανικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη, καθώς σηματοδότησαν την μεταστροφή της κοινής γνώμης των ευρωπαϊκών κρατών, με αποτέλεσμα να επηρεασθεί η στάση των κυβερνήσεών τους. Αντίστοιχα, χαρακτηριστικό σημείο καμπής του Αγώνα αποτελεί και η νικηφόρος Ναυμαχία του Γέροντα, καθώς σε διαφορετική περίπτωση ο ελληνικός Στόλος θα είχε καταστραφεί και ο Ιμπραήμ θα είχε εδραιωθεί γρηγορότερα στην Πελοπόννησο, επιτυγχάνοντας σχεδόν καταστολή της επαναστάσεως πριν επέμβουν οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις στο Ναβαρίνο.
Το πεδίο διεξαγωγής επιχειρήσεων ξεκίνησε από την Μολδοβλαχία και απλωνόταν σε όλο τον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, με κύριο χαρακτηριστικό από πλευράς Επαναστατών, τις ενέδρες, τον αιφνιδιασμό και τις τολμηρές επιθέσεις. Οι επαναστάτες μεταξύ άλλων επιχείρησαν καταδρομική επιχείρηση στην Αλεξάνδρεια, κατέστρωσαν σχέδια για υποστήριξη του Λιβάνου με ελληνικά πλοία κατά της Αιγύπτου και σχεδόν πέτυχαν να αιχμαλωτίσουν τον Ιμπραήμ.
Επίλογος
Η επιτυχία της επαναστάσεως ήταν γινόμενο πολλών παραγόντων και συνισταμένη πολλών δυνάμεων, ομορρόπων και αντιρρόπων. Η κύρια Δύναμη και βάση για οιαδήποτε πρόοδο, πόσο μάλλον για μία πρόοδο που απαιτεί πόνο, αίμα, δάκρυα και θυσίες, είναι το πάθος και η θέληση για ελευθερία με την ευθύνη που συνεπάγεται. Στα εννέα χρόνια των επιχειρήσεων οι αγωνιστές και πρωταγωνιστές, γνωστοί και άγνωστοι, τραγουδισμένοι και αφανείς ήρωες, αντιμετώπισαν πολλούς εχθρούς και εμπόδια στον δρόμο για την ελευθερία τους, που είναι και η δική μας ελευθερία: την θέληση και δύναμη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα αντίθετα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, την αδράνεια που είχε επιβάλει η μακραίωνη υποδούλωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα προβλήματα συντονισμού, εφοδιασμού, ηγεσίας και διοικήσεως. Όμως εάν θα ρωτούσε κάποιος ποιός ήταν ο μεγαλύτερος εχθρός, θα απαντούσαμε ότι είναι ο κακός μας εαυτός. Αυτό που γινόμαστε όταν αφήνουμε να μας παρασύρουν ο φθόνος και τα πάθη που γεννούνται μέσα μας, ή αφήνουμε να γίνουμε πιόνια στις ραδιουργίες. Η ανυπέρβλητη θέληση για ελευθερία όταν συνδυάσθηκε με φωτισμένη ηγεσία, καθαρή σκέψη, επιμέλεια, λογική, εργατικότητα, θάρρος και αγνό πατριωτισμό, κατάφερε να ξεπεράσει όλα τα εμπόδια εχθρών και αντιπάλων, με την προτροπή του Υψηλάντη να είναι πάντα επίκαιρη: «πρέπει να φιλοτιμούμεθα ποιός να ωφελήση περισσότερον την πατρίδα, χωρίς να φθονώμεν τον ωφελούντα αυτήν περισσότερον».
Προσπαθήσαμε να μην αναδείξουμε περισσότερο μία περιοχή, ή έναν ηγέτη, διότι ήταν πολλοί αυτοί που κινδύνευσαν, υπέφεραν, θυσιάστηκαν για να ποτίσουν το δένδρο της ελευθερίας. Προσπαθήσαμε επίσης να κρατήσουμε το φλέγμα στην στρατιωτική ανάλυση και μην αφήσουμε το συναίσθημα να επικρατήσει, γεγονός που αφήνουμε στην κρίση σας, ως προς το κατά πόσο το πετύχαμε ή όχι. Κάποια γεγονότα τα γνωρίζαμε, πολλά άλλα όχι, αλλά όσα εξετάσαμε τα είδαμε με φρέσκια ματιά που έφερε ενθουσιασμό, συγκίνηση και δέος. Είναι ίσως, για να δανειστούμε την φράση μίας αγαπημένης συγγραφέως, η μνήμη του αίματος. Πολεμιστές, Ναυμάχοι και πληθυσμοί της Μάνης, της Μεσσηνίας, των Σφακίων, του Σουλίου, της Κρήτης, της Στερεάς Ελλάδος, των Αθηνών, του Μεσολογγίου, της Ηπείρου, της Πελοποννήσου, των Επτανήσων, των νησιών του Αιγαίου και του Ιονίου, των Ψαρών, της Κάσου, των Σπετσών, της Ύδρας, του Γαλαξιδίου, της Σάμου με τον Λυκούργο Λογοθέτη, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης, άνθρωποι του κλήρου και μοναχοί από όλες τις βαθμίδες, Έλληνες του εξωτερικού, πολέμησαν, υπέστησαν αντίποινα και γενοκτονία, αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους, ή να γκρεμίσουν τα σπίτια για να φτιάξουν οχυρώσεις, εργάζονταν χωρίς σταματημό για να κρατήσουν την πολεμική προσπάθεια. Οι Φιλέλληνες[10] που υποστήριξαν, αγωνίστηκαν και πέθαναν για την ανεξαρτησία της Ελλάδας πότισαν επίσης το δέντρο της ελευθερίας με το αίμα τους μαζί με τους Έλληνες και στο εύλογο γιατί, θα αφήσουμε τον Κιουταχή να απαντήσει με το κείμενο μίας επιστολής του προς τον Σουλτάνο «είναι πολύ σημαντικό να πάρουμε την Ακρόπολη των Αθηνών, γιατί όλοι οι άπιστοι την έχουν για σπίτι τους». Όσοι λοιπόν έχουν την Ακρόπολη για σπίτι τους με ότι αυτό σημαίνει, είναι προγονοί μας, αδελφοί μας και συμπατριώτες μας και μάλιστα όχι εξ ανάγκης, αλλά κατόπιν δικής τους επιλογής.
Αυτό τον άθλο επιδιώξαμε να φωτίσουμε, ελπίζοντας η δική μας απόδοση, να μην μείωσε στα μάτια σας το μέγεθος των επιτευγμάτων αυτών, των τόσο κοντινών προγόνων, που δημιούργησαν κράτος από το τίποτα, με τίμημα πολλές φορές την ίδια τη ζωή τους και «απέδωσαν στους Έλληνες την κληρονομιά των προγόνων τους».