Αρκάδες: Αυτόχθονες ή Επήλυδες στην Αρκαδία;
Δημοσιεύτηκε: 16 Σεπ 2019, 17:50
Σε πολλά αρχαία κείμενα γίνεται λόγος για την αυτοχθονία του ελληνικού φύλου των Αρκάδων στην Αρκαδία. Οι Ηρόδοτος, Ελλάνικος, Ξενοφών κ.α. αναφέρουν ότι οι Αρκάδες ήταν αυτόχθονες στην Αρκαδία κάτι που υποστήριζαν και οι ίδιοι όπως φαίνεται π.χ. από την επιγραφή που χάραξαν στους Δελφούς “αυτόχθων ιεράς λαός απ' Αρκαδίας”. Άλλοι συγγραφείς όπως ο Παυσανίας και ο Ησίοδος τους συνδέουν με τους Πελασγούς μέσω του μυθικού Πελασγού, του πρώτου ανθρώπου στην Αρκαδία. Αρχικά η περιοχή ονομαζόταν Πελασγία αλλά μετά τη βασιλεία του Αρκάδα που γεννήθηκε από τον Δία και την Καλλιστώ, την κόρη του Λυκάονα και γιου του Πελασγού η περιοχή ονομάστηκε Αρκαδία και οι κάτοικοί της Αρκάδες.
Είναι όμως αυτά αρκετά για να επιβεβαιώσουν την αυτοχθονία των Αρκάδων; Απ' ό,τι φαίνεται όχι, καθώς υπάρχουν ισχυρά στοιχεία που υποδεικνύουν ότι οι Αρκάδες στην πραγματικότητα ήταν επήλυδες στην Αρκαδία. Μερικά απ' αυτά αναφέρω παρακάτω.
Για παράδειγμα, ενώ όντως τα περισσότερα αρχαία κείμενα υποστήριζαν την παλαιότητα και την αυτοχθονία των Αρκάδων στην Αρκαδία, υπάρχουν τουλάχιστον δύο κείμενα που λένε ή υπονοούν το αντίθετο. Ας τα δούμε λοιπόν.
Ο Eκαταίος ο Μιλήσιος λέει για την Πελοπόννησο ότι πριν από τους Έλληνες, την κατοίκησαν βάρβαροι. Και σχεδόν όλη η Ελλάδα στα αρχαία χρόνια υπήρξε κατοικία βαρβάρων, αν κάποιος λογαριάσει τις μαρτυρίες..[…]..Δρύοπες, Καύκωνες, Πελασγοί, Λέλεγες και άλλοι τέτοιοι άνθρωποι μοίρασαν τις περιοχές μέσα και έξω από τον Ισθμό (Στράβων, Γεωγραφικά, Ζ, VII).
Αριστοτέλης δε εν τη Τεγεατών πολιτείαν φησίν, ότι βάρβαροι την Αρκαδίαν ώκησαν, οίτινες εξεβλήθησαν υπό των Αρκάδων επιτιθεμένων αυτοίς, προ του επιτελείται την σελήνην. διό κατωνομάσθησαν προσέληνοι. (Σχολ. Απολ. Ρόδ.IV 26. V.244)
Σύμφωνα λοιπόν με τον Εκαταίο, η Πελοπόννησος, άρα και η Αρκαδία, κατοικούνταν από βάρβαρους πριν τους Έλληνες. Άρα τα ελληνικά φύλα των Αρκάδων θα έφτασαν εκεί αργότερα και δεν ήσαν αυτόχθονα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αριστοτέλη στο δεύτερο απόσπασμα, η Αρκαδία ήταν αρχικά κατοικία αλλοεθνών και οι Αρκάδες τους επιτέθηκαν πριν ανατείλει η σελήνη και τους έδιωξαν από την Αρκαδία.
Πέρα από τα κείμενα υπάρχουν περαιτέρω στοιχεία που απομακρύνουν το σενάριο της αυτοχθονίας των Αρκάδων στην Αρκαδία. Από τη μελέτη της αρχαίας διαλεκτολογίας έχει καταδειχθεί η στενή σχέση της Αρκαδοκυπριακής διαλέκτου με την Αιολική σε σημείο που ορισμένοι γλωσσολόγοι τις θεώρησαν απογόνους μιας παλιότερης κοινής διαλέκτου, της “Κεντρικής”. Επειδή όμως στα ιστορικά χρόνια η Αρκαδοκυπριακή και η Αιολική δεν έχουν κοινά σύνορα ώστε να αποδόσουμε τις ομοιότητές τους σε ύστερες αλληλεπιδράσεις πρέπει να υποθέσουμε ότι στα προϊστορικά χρόνια οι πρόγονοι Αρκάδων και Αιολέων συνδέονταν στενά στην ίδια ευρύτερη περιοχή. Η έρευνα υποδεικνύει ως πιο πιθανή περιοχή την βορειοδυτική Ελλάδα η οποία εξηγεί ικανοποιητικά και τις σχέσεις μεταξύ των άλλων αρχαίων ελληνικών διαλέκτων.
Στα γλωσσικά στοιχεία μπορούν να προστεθούν μερικά τοπωνύμια της Αρκαδίας όπως Φάλανθος, Ερύμανθος, Βρένθη, Γόρτυνα, Κυλλήνη, Στύμφαλος, Ορχομενός κ.α. που δεν ανήκουν στην ελληνική γλώσσα. Εφόσον στα ιστορικά χρόνια η Αρκαδία δεν κατακτήθηκε από κάποιο λαό του οποίου η γλώσσα να σχηματίζει τέτοια τοπωνύμια, σημαίνει ότι αυτά δόθηκαν από λαό που προηγήθηκε των Αρκάδων στην περιοχή.
Ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία προέρχονται από τη μυθολογία και συνδέουν τους Αρκάδες με διάφορα ελληνικά φύλα της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι μυθολογικές φιγούρες που είναι κοινές στους Αρκάδες και στους Μακεδόνες. Οι ιστορικοί Αρκάδες μοιράζονται με τους Μακεδόνες τον Λυκάονα, τον Τήμενο και τον Αέροπο. Ο Λυκάων εκτός από ήρωας και θεός των Αρκάδων είναι και πατέρας του Μακεδνού ή Μακεδόνα, του βασιλιά της Ημαθίας στη Μακεδονία.
Με το όνομα Αέροπος ήταν γνωστός ένας μυθικός βασιλιάς στην Τεγέα της Αρκαδίας ενώ στη Μακεδονία το όνομα το είχαν πολλά πρόσωπα όπως ο μυθικός Αέροπος, γιος του επώνυμου ήρωα της Ημαθίας, Ημαθίωνα και ο ιστορικός Αέροπος, ο αδερφός του Περδίκκα Ά, ιδρυτή της Μακεδονικής δυναστείας.
Το όνομα Τήμενος το έχουν μακεδονικές/δωρικές και αρκαδικές μυθικές μορφές. Κι ενώ μπορούμε να υποθέσουμε εύλογα ότι η ιστορία της μετανάστευσης του Περδίκκα από το Αργος στη Μακεδονία είναι ύστερη επινόηση του μακεδονικού βασιλικού οίκου, δεν έχουμε λόγους να κάνουμε το ίδιο για τις μυθικές φιγούρες των δύο φύλων. Π.χ. Δεν υπάρχει κάποιος σοβαρός λόγος να ήθελαν οι Αρκάδες να πάρουν τον ήρωά τους Λυκάονα από τους Μακεδόνες στα ιστορικά χρόνια ούτε το αντίστροφο. Το πιο λογικό σενάριο είναι οι Πρωτοαρκάδες να γειτνίαζαν με τους Πρωτομακεδόνες κατά την προϊστορία και λόγω αυτής της εγγύτητας εξηγούνται οι κοινές μορφές της μυθολογίας τους. Εφόσον οι Μακεδόνες κατάγονταν από την Πίνδο, είναι λογικό οι πρόγονοι των Αρκάδων να βρίσκονταν κάπου στην στην ευρύτερη περιοχή Πίνδου-δυτικής Μακεδονίας.
Πρόσθετη στήριξη για την παλιά εγγύτητα Μακεδόνων και Αρκάδων έρχεται από μια ιδιαιτερότητα της Αρκαδοκυπριακής και της Μακεδονικής διαλέκτου που μετατρέπουν το “ε” σε “ι” πριν από ένρινο. Διαβάζουμε π.χ. Στον Ησύχιο: <ἰν δέᾳ>· μεσημβρίᾳ. Μακεδόνες
https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%C ... %B9/%CE%99
Ενώ στην Αρκαδοκυπριακή υπάρχουν επιγραφές με τη λέξη “ιμβηρις” (Μύθημνα Λέσβου) και άλλες με την ίδια τροπή.
Άλλοι μύθοι υπονοούν παρουσία Αρκάδων εκτός Πελοποννήσου, στην Κεντρική Ελλάδα. Υπήρχαν μύθοι που ήθελαν τους Αρκάδες συμμάχους του Ηρακλή εναντίον λαών της Θεσσαλίας και της Στερεάς. Άλλος μύθος θεωρούσε τον Αρκάδα πατέρα του Δρύοπα, επώνυμου ήρωα των Δρυόπων της κοιλάδας του Σπερχειού. Η Θεμιστώ σε μερικούς μύθους είναι μητέρα του Αρκάδα, όμως δεν εντοπίζεται στην Αρκαδία αλλά στην Αθαμανία της Πίνδου.
Τέλος υπάρχει ένα ακόμα ιστορικό-γλωσσικό στοιχείο που υποδεικνύει ότι οι Αρκάδες μετανάστευσαν από την βορειοδυτική Ελλάδα. Πρόκειται για το φύλο των Αρκτάνων των οποίων το όνομα σχετίζεται ετυμολογικά με αυτό των Αρκάδων (παραπέμπουν σε “άρκτο”). Παρότι οι Αρκτάνες ήταν τμήμα των Αρκάδων, δεν εντοπίζονται στην Αρκαδία αλλά στα Αθαμανικά Όρη (Τζουμέρκα) της Πίνδου. Η παρουσία τους εκεί μπορεί να εξηγηθεί αν δεχτούμε ότι απλά δεν ακολούθησαν τους υπόλοιπους Αρκάδες στην κάθοδό τους στην Πελοπόννησο. Με την πάροδο του χρόνου αφομοιώθηκαν από τους Αθαμάνες.
Τα παραπάνω στοιχεία για τις διαλέκτους και τους μύθους μπορείτε να τα βρείτε στην “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους” της Εκδοτικής Αθηνών (Ά τόμος) και στο βιβλίο του Μ.Σακελλαρίου “Ελληνικά Έθνη κατά την Εποχή του Χαλκού”.
Είναι όμως αυτά αρκετά για να επιβεβαιώσουν την αυτοχθονία των Αρκάδων; Απ' ό,τι φαίνεται όχι, καθώς υπάρχουν ισχυρά στοιχεία που υποδεικνύουν ότι οι Αρκάδες στην πραγματικότητα ήταν επήλυδες στην Αρκαδία. Μερικά απ' αυτά αναφέρω παρακάτω.
Για παράδειγμα, ενώ όντως τα περισσότερα αρχαία κείμενα υποστήριζαν την παλαιότητα και την αυτοχθονία των Αρκάδων στην Αρκαδία, υπάρχουν τουλάχιστον δύο κείμενα που λένε ή υπονοούν το αντίθετο. Ας τα δούμε λοιπόν.
Ο Eκαταίος ο Μιλήσιος λέει για την Πελοπόννησο ότι πριν από τους Έλληνες, την κατοίκησαν βάρβαροι. Και σχεδόν όλη η Ελλάδα στα αρχαία χρόνια υπήρξε κατοικία βαρβάρων, αν κάποιος λογαριάσει τις μαρτυρίες..[…]..Δρύοπες, Καύκωνες, Πελασγοί, Λέλεγες και άλλοι τέτοιοι άνθρωποι μοίρασαν τις περιοχές μέσα και έξω από τον Ισθμό (Στράβων, Γεωγραφικά, Ζ, VII).
Αριστοτέλης δε εν τη Τεγεατών πολιτείαν φησίν, ότι βάρβαροι την Αρκαδίαν ώκησαν, οίτινες εξεβλήθησαν υπό των Αρκάδων επιτιθεμένων αυτοίς, προ του επιτελείται την σελήνην. διό κατωνομάσθησαν προσέληνοι. (Σχολ. Απολ. Ρόδ.IV 26. V.244)
Σύμφωνα λοιπόν με τον Εκαταίο, η Πελοπόννησος, άρα και η Αρκαδία, κατοικούνταν από βάρβαρους πριν τους Έλληνες. Άρα τα ελληνικά φύλα των Αρκάδων θα έφτασαν εκεί αργότερα και δεν ήσαν αυτόχθονα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αριστοτέλη στο δεύτερο απόσπασμα, η Αρκαδία ήταν αρχικά κατοικία αλλοεθνών και οι Αρκάδες τους επιτέθηκαν πριν ανατείλει η σελήνη και τους έδιωξαν από την Αρκαδία.
Πέρα από τα κείμενα υπάρχουν περαιτέρω στοιχεία που απομακρύνουν το σενάριο της αυτοχθονίας των Αρκάδων στην Αρκαδία. Από τη μελέτη της αρχαίας διαλεκτολογίας έχει καταδειχθεί η στενή σχέση της Αρκαδοκυπριακής διαλέκτου με την Αιολική σε σημείο που ορισμένοι γλωσσολόγοι τις θεώρησαν απογόνους μιας παλιότερης κοινής διαλέκτου, της “Κεντρικής”. Επειδή όμως στα ιστορικά χρόνια η Αρκαδοκυπριακή και η Αιολική δεν έχουν κοινά σύνορα ώστε να αποδόσουμε τις ομοιότητές τους σε ύστερες αλληλεπιδράσεις πρέπει να υποθέσουμε ότι στα προϊστορικά χρόνια οι πρόγονοι Αρκάδων και Αιολέων συνδέονταν στενά στην ίδια ευρύτερη περιοχή. Η έρευνα υποδεικνύει ως πιο πιθανή περιοχή την βορειοδυτική Ελλάδα η οποία εξηγεί ικανοποιητικά και τις σχέσεις μεταξύ των άλλων αρχαίων ελληνικών διαλέκτων.
Στα γλωσσικά στοιχεία μπορούν να προστεθούν μερικά τοπωνύμια της Αρκαδίας όπως Φάλανθος, Ερύμανθος, Βρένθη, Γόρτυνα, Κυλλήνη, Στύμφαλος, Ορχομενός κ.α. που δεν ανήκουν στην ελληνική γλώσσα. Εφόσον στα ιστορικά χρόνια η Αρκαδία δεν κατακτήθηκε από κάποιο λαό του οποίου η γλώσσα να σχηματίζει τέτοια τοπωνύμια, σημαίνει ότι αυτά δόθηκαν από λαό που προηγήθηκε των Αρκάδων στην περιοχή.
Ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία προέρχονται από τη μυθολογία και συνδέουν τους Αρκάδες με διάφορα ελληνικά φύλα της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι μυθολογικές φιγούρες που είναι κοινές στους Αρκάδες και στους Μακεδόνες. Οι ιστορικοί Αρκάδες μοιράζονται με τους Μακεδόνες τον Λυκάονα, τον Τήμενο και τον Αέροπο. Ο Λυκάων εκτός από ήρωας και θεός των Αρκάδων είναι και πατέρας του Μακεδνού ή Μακεδόνα, του βασιλιά της Ημαθίας στη Μακεδονία.
Με το όνομα Αέροπος ήταν γνωστός ένας μυθικός βασιλιάς στην Τεγέα της Αρκαδίας ενώ στη Μακεδονία το όνομα το είχαν πολλά πρόσωπα όπως ο μυθικός Αέροπος, γιος του επώνυμου ήρωα της Ημαθίας, Ημαθίωνα και ο ιστορικός Αέροπος, ο αδερφός του Περδίκκα Ά, ιδρυτή της Μακεδονικής δυναστείας.
Το όνομα Τήμενος το έχουν μακεδονικές/δωρικές και αρκαδικές μυθικές μορφές. Κι ενώ μπορούμε να υποθέσουμε εύλογα ότι η ιστορία της μετανάστευσης του Περδίκκα από το Αργος στη Μακεδονία είναι ύστερη επινόηση του μακεδονικού βασιλικού οίκου, δεν έχουμε λόγους να κάνουμε το ίδιο για τις μυθικές φιγούρες των δύο φύλων. Π.χ. Δεν υπάρχει κάποιος σοβαρός λόγος να ήθελαν οι Αρκάδες να πάρουν τον ήρωά τους Λυκάονα από τους Μακεδόνες στα ιστορικά χρόνια ούτε το αντίστροφο. Το πιο λογικό σενάριο είναι οι Πρωτοαρκάδες να γειτνίαζαν με τους Πρωτομακεδόνες κατά την προϊστορία και λόγω αυτής της εγγύτητας εξηγούνται οι κοινές μορφές της μυθολογίας τους. Εφόσον οι Μακεδόνες κατάγονταν από την Πίνδο, είναι λογικό οι πρόγονοι των Αρκάδων να βρίσκονταν κάπου στην στην ευρύτερη περιοχή Πίνδου-δυτικής Μακεδονίας.
Πρόσθετη στήριξη για την παλιά εγγύτητα Μακεδόνων και Αρκάδων έρχεται από μια ιδιαιτερότητα της Αρκαδοκυπριακής και της Μακεδονικής διαλέκτου που μετατρέπουν το “ε” σε “ι” πριν από ένρινο. Διαβάζουμε π.χ. Στον Ησύχιο: <ἰν δέᾳ>· μεσημβρίᾳ. Μακεδόνες
https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%C ... %B9/%CE%99
Ενώ στην Αρκαδοκυπριακή υπάρχουν επιγραφές με τη λέξη “ιμβηρις” (Μύθημνα Λέσβου) και άλλες με την ίδια τροπή.
Άλλοι μύθοι υπονοούν παρουσία Αρκάδων εκτός Πελοποννήσου, στην Κεντρική Ελλάδα. Υπήρχαν μύθοι που ήθελαν τους Αρκάδες συμμάχους του Ηρακλή εναντίον λαών της Θεσσαλίας και της Στερεάς. Άλλος μύθος θεωρούσε τον Αρκάδα πατέρα του Δρύοπα, επώνυμου ήρωα των Δρυόπων της κοιλάδας του Σπερχειού. Η Θεμιστώ σε μερικούς μύθους είναι μητέρα του Αρκάδα, όμως δεν εντοπίζεται στην Αρκαδία αλλά στην Αθαμανία της Πίνδου.
Τέλος υπάρχει ένα ακόμα ιστορικό-γλωσσικό στοιχείο που υποδεικνύει ότι οι Αρκάδες μετανάστευσαν από την βορειοδυτική Ελλάδα. Πρόκειται για το φύλο των Αρκτάνων των οποίων το όνομα σχετίζεται ετυμολογικά με αυτό των Αρκάδων (παραπέμπουν σε “άρκτο”). Παρότι οι Αρκτάνες ήταν τμήμα των Αρκάδων, δεν εντοπίζονται στην Αρκαδία αλλά στα Αθαμανικά Όρη (Τζουμέρκα) της Πίνδου. Η παρουσία τους εκεί μπορεί να εξηγηθεί αν δεχτούμε ότι απλά δεν ακολούθησαν τους υπόλοιπους Αρκάδες στην κάθοδό τους στην Πελοπόννησο. Με την πάροδο του χρόνου αφομοιώθηκαν από τους Αθαμάνες.
Τα παραπάνω στοιχεία για τις διαλέκτους και τους μύθους μπορείτε να τα βρείτε στην “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους” της Εκδοτικής Αθηνών (Ά τόμος) και στο βιβλίο του Μ.Σακελλαρίου “Ελληνικά Έθνη κατά την Εποχή του Χαλκού”.
