Μάχη του Τάουτον - 29/3/1461 - Πόλεμος των Δύο Ρόδων . Κρανίο Άγγλου που έπεσε μαχόμενος υπέρ της φατρίας των Λάνκαστερ. Η τετράγωνη τρύπα στο κρανίο προκλήθηκε από άγκιστρο λογχοπέλεκυ.
Λευκή πανοπλία
Τον 15ο αι. οι μεταλλουργοί , με τις νέες τεχνικές εκκαμίνευσης με τη χρήση φυσερών , πέτυχαν την παραγωγή ομοιογενούς χάλυβα ( ατσαλιού ) με μορφή πλάκας. Πλέον τα αμυντικά όπλα έγιναν καλύτερα απ' τα παλαιότερα σιδερένια. Με τη νέα εφεύρεση κατασκευάστηκε η "λευκή πανοπλία" που έκανε τον πολεμιστή να μοιάζει με μεταλλικό άγαλμα. Λεγόταν λευκή γιατί ήταν γυαλισμένη και δεν καλυπτόταν από μανδύες ή υφάσματα.
Η λευκή πανοπλία έκανε περιττούς τους αλυσιδωτούς θώρακες.
Κέντρα κατασκευής των λευκών πανοπλιών ήταν η Γερμανία ( γοτθική πανοπλία ) και η Ιταλία ( Μιλάνο ).
Βέβαια αρχικά μόνο λίγοι άνδρες κάθε δυτικοευρωπαϊκού στρατού ήταν πλήρως θωρακισμένοι με λευκές πανοπλίες , δηλαδή έφιπποι λογχοφόροι που αφίππευαν και πολεμούσαν πεζοί. Αυτό αποδεικνύουν και τα αμυντικά μεσαιωνικά όπλα που εκτίθενται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Αθήνας ( Παλαιά Βουλή ) , τα οποία είχαν βρεθεί τυχαία στο φρούριο της Χαλκίδας το 1840. Συγκεκριμένα προέρχονται από το βενετικό οπλοστάσιο της πόλης που έπεσε στα χέρια του Μωάμεθ Β΄ το 1470. Η πλειονότητα των αμυντικών όπλων δεν ήταν του 1470 , αλλά είχαν κατασκευαστεί στα τέλη του 14ου - αρχές του 15ου αι. σε ιταλικά εργαστήρια. Με λίγα λόγια, οι αμυνόμενοι της πόλης της Χαλκίδας του 1470 , έφεραν όπλα τουλάχιστον κατά μισό αιώνα παλαιότερα.
Γοτθική πανοπλία 15ου αι.
Η γοτθική λευκή πανοπλία είχε χαρακτηριστικές γλυφές που δεν είχαν μόνο διακοσμητικό χαρακτήρα αλλά χρησίμευαν και στον εποστρακισμό των πληγμάτων.
Αφιππευμένοι θωρακισμένοι ιππείς με γοτθικές λευκές πανοπλίες σε μονομαχία. Γερμανικό εγχειρίδιο οπλομαχίας ( Fechtbuch ) του Hans Talhoffer του 1467.
Μάχη του Φόρνοβο 1495
Γάλλοι vs Βενετοί, Μιλανέζοι, Μαντούβαλοι, παπικοί
Νίκη των Γάλλων.
Οι Γάλλοι έχασαν μόνο 11 ιππείς ενώ οι Ιταλοί 350.
Αυτοί οι νεκροί έφιπποι Ιταλοί πέθαναν κυρίως με τον εξής τρόπο. Κατά την πρώτη κρούση των αντιπάλων ιππικών έπεσαν απ' τα άλογά τους. Τότε κυκλώθηκαν απ' τους Γάλλους ιπποκόμους πεζούς του γαλλικού ιππικού . Κάθε Ιταλός πεσμένος ιππέας κυκλωνόταν από 3-4 Γάλλους πεζούς. Οι τελευταίοι φόνευαν τον Ιταλό θωρακισμένο σπάζοντάς του την προσωπίδα ή το κράνος με τον πέλεκυ που είχαν για να κόβουν ξύλα.
Η τακτική των Άγγλων
Την τακτική να αφιππεύουν οι ιππείς και να πολεμούν πεζοί ενισχύοντας τους υπόλοιπους πεζούς , την εισήγαγαν οι Άγγλοι. Κατά τον 14ο αι. την εφάρμοσαν κατά των Σκώτων και κατά τον Εκατονταετή Πόλεμο ( 1337 -1453 ) κατά των Γάλλων. Οι Άγγλοι πεζοί τοξότες με βροχή βελών υποστήριζαν τους πεζομάχους ιππείς.
Παλαιότερα πιστευόταν πως οι αγγλικές νίκες εκείνης της περιόδου οφείλονταν μόνο στους Άγγλους τοξότες και το μακρύ τους τόξο. Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Οφειλόταν και σε δύο άλλους λόγους. Πρώτον στην προθυμία των Άγγλων ευγενών να αφιππεύουν και να πολεμούν σώμα με σώμα και δεύτερον στην αγγλική άμυνα πίσω από οχυρωμένα κωλύματα .
Την αγγλική τακτική υιοθέτησαν Γάλλοι , Βουργουνδοί, Ισπανοί, Πορτογάλοι και Ιταλοί . Σε αντίθεση όμως με τους Άγγλους που διατήρησαν αυτή την τακτική ως τον 16ο αι. , οι υπόλοιποι την εγκατέλειψαν ως τους Βουργουνδικού Πολέμους ( 1474 - 7 ) για να υιοθετήσουν την ελβετική τακτική.
Η τακτική των Ελβετών
Τέλη 13ου αι. οι σκληροτράχηλοι ορεσίβιοι Ελβετοί χρησιμοποιούν τον τύπο λογχοπέλεκυ που ονομάζεται αλαβάρδα ( κονταροτσέκουρο ). Με τις αλαβάρδες τους νίκησαν οι Ελβετοί τους Αυστριακούς ιππείς στις μάχες του Μοργκάρτεν ( 1315 ) , του Λάουπεν ( 1339 ) και του Ζέμπαχ ( 1389 ). Με τα εύκαμπτα δόρατά τους έπλητταν τους ιππείς και με τις αλαβάρδες και τα μακρά τους ξίφη σπάθιζαν τους πεσμένους ιππείς.
Όταν όμως οι Ελβετοί πέρασαν απ' τα ορεινά στα πεδινά , τα βρήκαν σκούρα με το ιππικό των αντιπάλων. Έτσι ηττήθηκαν απ' τους Μιλανέζους στην μάχη του Αρμπέντο ( 1422 ) και απ' τους Γάλλους στην μάχη του St. Jakob an der Birs ( 1444 ).
Οι Ελβετοί τότε εξόπλισαν τον στρατό τους με μακρά δόρατα άνω των 4 μέτρων που έμοιαζαν με τις μακεδονικές σάρισες. Τέτοια δόρατα είχαν χρησιμοποιήσει παλαιότερα στον Μεσαίωνα και οι Φλαμανδοί και Σκώτοι ιππείς εναντίον αντίπαλου ιππικού.
Η ελβετική φάλαγγα ήταν πυκνή , ρωμαλέα , επιθετική , συμπαγής, μαζική , με συνοχή , πειθαρχημένη και δεν άφηνε περιθώρια για ατομικές μονομαχίες σε μάχες σώμα με σώμα . Οι αντίπαλοι αντιμετώπιζαν μια θάλασσα από αιχμές.
Aλαβάρδα
Μάχη του Ντόρναχ 22/7/1499 ( Σουηβικός Πόλεμος ) . Νίκη των Ελβετών. Στο μέσον η ελβετική φάλαγγα αντιμετωπίζει το γερμανικό ιππικό.
Το βραχύ ξίφος Katzbalger ( = ξεκοιλιαστής γάτας

)
Ελβετικό σύστημα vs Αγγλικό σύστημα
Τα δύο συστήματα πολέμου ήρθαν αντιμέτωπα κατά τους Βουργουνδικούς Πολέμους όπου οι Ελβετοί αντιμετώπισαν τους Βουργουνδούς του Καρόλου του Τολμηρού ( 1433 - 77 ) , καθώς και τους Άγγλους και Φλαμανδούς μισθοφόρους του. Στη μάχη του Γκραντσόν ( 1476 ) , στη μάχη του Μοράτ ( 1476 ) και στη μάχη της Νανσύ ( 1477 ) οι ελβετικές φάλαγγες νίκησαν. Στην τελευταία μάχη μάλιστα ο ίδιος ο Κάρολος έπεσε νεκρός τρυπημένος από δόρατα στην κοιλιά και στη μέση και με το κρανίο του ανοιγμένο στα δύο από χτύπημα αλαβάρδας. Το κράτος της Βουργουνδίας διαλύθηκε και απορροφήθηκε απ' την Γαλλία και την Αγία Γερμανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι Ελβετοί είχαν κατορθώσει μέσα σε έναν χρόνο και 3 μάχες να επιτύχουν αυτό το οποίο δεν είχαν κατορθώσει οι Γάλλοι και οι Γερμανοί για 3 γενιές. Το ελβετικό σύστημα φαινόταν ακατανίκητο. Οι Γάλλοι πήραν χιλιάδες Ελβετούς μισθοφόρους. Οι Γερμανοί , οι Ισπανοί και οι Ιταλοί προσπάθησαν να μιμηθούν το ελβετικό σύστημα.
Λαντσκνεχτ ( = υπηρέτης της χώρας )
Μισθοφόροι των Γερμανών. Μιμούνταν σε όλα τους Ελβετούς , αλλά διέθεταν επιπλέον και γιγαντιαία ξίφη ( ως και 2,10 μέτρα ) δύο χειρών με τα οποία ο θρύλος έλεγε πως έκοβαν τις αιχμές από τα δόρατα των αντιπάλων , πράγμα μάλλον ανεδαφικό.
Μάχη του Σβάντερλω 11/4/1499. Οι Ελβετοί νικούν τους Λάντσκνεχτ. Στην εικόνα ( 1513 ) γυναίκες και ιερείς συγκεντρώνουν τους νεκρούς Γερμανούς Σουηβούς.
O "κακός πόλεμος" σε ιχνογράφημα του 1521. Στο βάθος αριστερά Έλληνες
ή Αλβανοί ιππείς Stradioti ( στρατιώτες ) μισθοφόροι στην υπηρεσία των Βενετών επιτίθεται σε φάλαγγα δορυφόρων Λάντσκνεχτ.
Η αρχαιοπληξία κακός σύμβουλος
Κατά τον Μεσαίωνα οι Δυτικοί διάβαζαν την δημοφιλή παλαιά λατινική πραγματεία "De re militari" του Πόπλιου Φλάβιου Βεγέτιου Ρενάτου ( 4ος - 5ος αι. ). Εκεί ο Λατίνος συγγραφέας ανακάτευε ρωμαϊκές στρατιωτικές τακτικές της εποχής του με παλαιότερες αρχαίες ρωμαϊκές τακτικές, συχνά διαστρεβλωμένες ή ψεύτικες. Αποτέλεσμα ήταν οι Δυτικοευρωπαίοι του Μεσαίωνα να εξιδανικεύσουν την πειθαρχημένη και επίπονα εκπαιδευμένη ρωμαϊκή λεγεώνα και να συνδέσουν τους ( ταπεινής καταγωγής ) λεγεωνάριους με τους ( ευγενικής καταγωγής ) μεσαιωνικούς ιππότες.
Κατά την αναγέννηση διαδόθηκαν ευρύτερα και τα έργα των Ξενοφώντα, Πολυβίου και Αιλιανού , τα οποία συνδυάστηκαν με την πργματεία του Βεγέτιου.
Ο Νικολό Μακιαβέλι ( 1469 - 1527 ) μελετούσε τους αρχαίους συγγραφείς και έβλεπε με θλίψη οι μισθοφόροι ιππείς ( κοντοττιέροι ) των Ιταλών να σαρώνονται από τους Γάλλους ιππείς , τους Ελβετούς φαλαγγίτες και τους Γερμανούς Λάντσκνεχτ. Θεώρησε λοιπόν πως το ιδανικότερο θα ήταν η επιστροφή σε έναν τύπου λεγεωνάριο , τον ασπιδηφόρο.
Ασπιδηφόρους χρησιμοποιούσαν ήδη οι Ισπανοί ( rodeleros ) , αλλά εκείνη την εποχή είχε αρχίσει ήδη η αντικατάστασή τους απ' τους ελβετικού τύπου δορυφόρους.
Αντί ο Μακιαβέλι ( 1519/1520 ) να δει τους ασπιδηφόρους όπως ήταν στην πραγματικότητα , δηλαδή έναν απαρχαιωμένο στρατιώτη στο σύγχρονο πεδίο μάχης , τον ταύτισε με τον Ρωμαίο λεγεωνάριο που έδρασε στις Κυνός Κεφαλές ( 197 π.Χ. ) και στην Πύδνα ( 168 π.Χ. ) κατά των Μακεδόνων σαρισοφόρων . Όπως τότε , έτσι και τώρα , ο ασπιδηφόρος θα νικούσε τον δορυφόρο φαλαγγίτη.
Ο Μακιαβέλι επηρέασε σε θεωρητικό επίπεδο πολλούς μεταγενέστερους ( Ραϋμόνδο ντε Φουρκεβώ 1548 , Ραϊμόνδο Μοντεκούκολι 1609 - 1680 , Μαυρίκιο ντε Σαξ 1696 - 1750 , Μαυρίκιος του Νάσαου 1567 - 1625 ). Ο Μαυρίκιος του Νασάου προσπάθησε το 1795 να αντικαταστήσει το 1/3 των δορυφόρων με ασπιδηφόρους , αλλά το κοινοβούλιο των Κάτω Χωρών του το αρνήθηκε.
Τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι δορυφόροι φαλαγγίτες στο πεδίο της μάχης , δεν μπορούσαν να λυθούν με αντικατάστασή τους από ασπιδηφόρους , αλλά με τη βοήθεια του ιππικού και του πυροβολικού.
Μάχη της Μπαρλέτας 1503
Ιταλοί vs Γάλλοι
Οι Ισπανοί ασπιδηφόροι πέρασαν κάτω από τα δόρατα των Ελβετών μισθοφόρων του γαλλικού στρατού και με τα ξίφη τους αποδεκάτισαν τους ανεπαρκώς θωρακισμένους Ελβετούς.
Μάχη της Ραβέννα 1512
Ισπανοί και Παπικοί vs Γάλλοι και Φερραρέζοι
Παρόλο που οι Ισπανοί πεζοί χρησιμοποίησαν επιτυχώς κατά των μισθοφόρων Λάντσκνεχτ των Γάλλων την τακτική που είχαν χρησιμοποιήσει στην μάχη της Μπαρλέτας , η μάχη κατέληξε σε ήττα των Ισπανών και σε αντικατάσταση των ασπιδηφόρων από δορυφόρους. Ο λόγος ήταν προφανής : οι ασπιδηφόροι βρίσκονταν στο έλεος του βαρέος ιππικού σε αναπεπταμένο πεδίο.
Μάχη του Μαρινιάνο 1515
Γάλλοι και Βενετοί vs Ελβετοί και Μιλανέζοι
Γαλλική νίκη . Το ιππικό και το πυροβολικό κρίνουν σε μεγάλο βαθμό την μάχη.
Μάχη της ( Λα ) Μπικόκκα 1522
Γάλλοι, Βενετοί, Ελβετοί vs Γερμανοί, Ισπανοί, Παπικοί, Μιλανέζοι
Γαλλική ήττα.
Γάλλοι και Ελβετοί βιάζονταν να συγκρουστούν με τους αντιπάλους. Οι Γάλλοι για να μην πληρώσουν πολλά τους μισθοφόρους Ελβετούς και οι μισθοφόροι Ελβετοί για να γυρίσουν γρηγορότερα στην πατρίδα τους.
Οι Ελβετοί επιτίθενται στους πολύ καλά οχυρωμένους Γερμανούς Λάντσκνεχτ δορυφόρους και Ισπανούς αρκεβουζιοφόρους. Παρά το θάρρος τους οι Ελβετοί συνετρίβησαν . Σκοτώθηκαν 3.000 απ' τους 16.000 Ελβετούς. Ποτέ πια οι Ελβετοί δεν θα ξαναέβρισκαν το παλιό παράτολμο θάρρος τους. Π.χ. στην μάχη της Παβίας ( 1525 ) έμεινε χαρακτηριστική η άτακτή τους υποχώρηση όταν ηττήθηκαν απ' τους Γερμανούς πεζούς.
Το ισπανικό σύστημα τέρθιο
Μετά το 1520 αποφεύγονταν οι μάχες εκ παρατάξεως και προτιμούνταν οι μάχες πίσω από οχυρωμένες θέσεις. Σε αυτό το πλαίσιο συνδυάστηκαν οι δορυφόροι με τους άνδρες που έφεραν πυροβόλα όπλα.
Eνώ στο ελβετικό σύστημα οι δορυφόροι δρούσαν επιθετικά , στο ισπανικό τοποθετούνταν πίσω από οχυρωμένες θέσεις και υποστήριζαν τους άνδρες με τα πυροβόλα όπλα.
Οι τελευταίοι ήταν αρχικά αρκεβουζιοφόροι . Έπειτα όμως έγιναν μουσκετοφόροι. ( Τα μουσκέτα στηρίζονταν σε δίκρανο για να βάλλουν. Προήλθαν από τα μεγάλα πολιορκητικά αρκεβούζια που προσαρμόζονταν στα τείχη με άγκιστρα. ) Τα μουσκέτα πρωτοεμφανίστηκαν το 1521 , αλλά διαδόθηκαν απ' το 1540 και μετά.
Σταδιακά οι μάχες δεν κρίνονταν από τους δορυφόρους , αλλά από τα πυρά των πυροβόλων όπλων.
Ασπιδηφόροι ξιφομάχοι vs Ιδνιάνων
Μέχρι τον 16ο αι. οι μεταλλικές ασπίδες των ασπιδηφόρων ξιφομάχων ήταν αλεξίσφαιρες έναντι βολών αρκεβουζίου. Ακόμη απαιτούταν μεγάλος χρόνος επαναγέμισης των φορητών πυροβόλων όπλων και έτσι οι αρκεβουζιοφόροι γίνονταν τα ιδανικά θύματα των ασπιδοφόρων ξιφομάχων. Όταν όμως τα βαρύτερα μουσκέτα αντικατέστησαν τα αρκεβούζια , οι βολίδες τρυπούσαν τις ασπίδες των ξιφομάχων και οι ασπιδοφόροι καθίσταντο άχρηστοι. Για να μπορούσε η ασπίδα να αντισταθεί στα μουσκέτα θα έπρεπε να γίνει απαγορευτικά βαριά για μάχη σώμα με σώμα.
Στον γαλλικό στρατό , μετά την κατάργηση των ασπιδηφόρων , καταργούνται και οι αλαβαρδιέροι ( 1568 ), αφού πλέον οι μετωπικές συγκρούσεις φαλάγγων σπανίζουν. Η αλαβάρδα και τα άλλα λογχοδρέπανα και δόρατα έγιναν
όπλα - εμβλήματα των αξιωματικών. ( Στον αγγλικό στρατό οι αλαβάρδες των αξιωματικών καταργήθηκαν το 1792 και τα δόρατα των υπαξιωματικών το 1830 ).
Και ενώ τον 16ο αι. οι Ισπανοί δεν χρησιμοποιούσαν πια ασπιδηφόρους ξιφομάχους στα ευρωπαϊκά πεδία μαχών , αυτός ήταν ο κατ' εξοχήν τύπος στρατιώτη που χρησιμοποίησαν κατά των αθωράκιστων ή κακώς θωρακισμένων Αζτέκων και των Ίνκας. Το 1520 απ' τους 1.300 άνδρες του Κορτέζ οι 1.000 ήταν ασπιδηφόροι . Το 1521 διέθετε 700 ασπιδηφόρους έναντι 118 αρκεβουζιοφόρων και βαλλιστριδοφόρων. Ούτε φάλαγγες με αλαβάρδες , λογχοπέλεκεις και δόρατα χρειάζονταν, καθώς οι ιθαγενείς μήτε ολοσίδηρες πανοπλίες διέθεταν μήτε βαρύ ιππικό.
Τα πυροβόλα όπλα στο ιππικό ( 16ος αι. )
Τα πυροβόλα όπλα, όπως μεταμόρφωσαν την μάχη του πεζικού και την πολιορκητική τέχνη , έτσι μεταμόρφωσαν και την μάχη του ιππικού. Η χρήση φορητών όπλων άργησε να επεκταθεί στο ιππικό γιατί 1) δεν ήταν εύκολη η πυροδότηση 2) δεν ήταν εύκολη επαναγέμιση 3) η λάμψη και ο κρότος της εκπυρσοκρότησης τρόμαζε τα άλογα και τα έκανε ανεξέλεγκτα . Έτσι , ενώ στις αρχές του 16ου αι. τα αρκεβούζια εξαπλώνονταν στο πεζικό , το ιππικό συνέχισε να χρησιμοποιεί βαλλιστρίδες. Αν κάποιος έφιππος διέθετε πυροβόλο , για να το χρησιμοποιήσει κατέβαινε απ' το άλογο και έβαλε πεζός.
Η τεχνολογική πρόοδος τελικά επέτρεψε την χρήση πυροβόλων και απ' το ιππικό. Δημιουργήθηκαν κοντόκαννα πυροβόλα μήκους 30 - 60 εκατοστά , τα πιστόλια, με τα οποία εξοπλίστηκαν οι ιππείς . Ο πιστολέρο ιππέας μπορούσε να βάλλει πλαγίως , δηλαδή μακριά απ' το κεφάλι του αλόγου έτσι ώστε αυτό να μην τρομάζει. Μάλιστα κάθε ιππέας μπορούσε να φέρει επάνω του 2-6 πιστόλια σε ειδικές θήκες μπροστά από την σέλλα.
Η μαζική εισαγωγή πιστολιών στο ιππικό απ' το 1540 και μετά είχε σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό της λόγχης και του ξίφους στο ιππικό.
Οι λευκές πανοπλίες προστάτευαν μέχρι τότε αποτελεσματικά τους ιππείς από λόγχες και ξίφη. Όχι όμως και τώρα απ' τα πιστόλια. Απόπειρες για ενίσχυση των πανοπλιών ήταν μάταιες , καθώς αυξανόταν υπέρμετρα το βάρος τους. Ούτως ή άλλως το άλογο παρέμενε ευπρόσβλητο.
Το 1597 - 1638 οι ευρωπαϊκοί στρατό εγκατέλειψαν * σταδιακά τις λόγχες στο ιππικό , το οποίο εξοπλίστηκε με πιστόλια, καραμπίνες και αραβίδες ( κοντόκαννα αρκεβούζια ). Η φονικότητα των πιστολιών και η αναποτελεσματικότητα των πανοπλιών οδήγησαν στην συντόμευση της ιππομαχίας. Τις περισσότερες φορές οι παρατάξεις δεν έρχονταν καν σε επαφή. Άδειαζαν απλώς τα πιστόλια τους και απεμπλέκονταν. Σπάνια τα αντίπαλα ιππικά αποδέχονταν μάχες σώμα με σώμα με ξίφος και έφιππες ατομικές ιππομαχίες.
* Οι λόγχες του ιππικού των Ναπολεόντειων Πολέμων δεν προέρχονταν απ' την δυτικοευρωπαϊκή ιππική παράδοση , αλλά απ' το πολωνικό ιππικό, το οποίο , όπως άλλωστε και τα άλλα ανατολικά ιππικά , δεν εγκατέλειψε ποτέ την λόγχη.