9 Οκτωβρίου 2014 - από Ερανιστής.
Οι άγνωστοι Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης.
Υπάρχουν στη Θεσσαλονίκη Εβραίοι που ντύνονται σαν Τούρκοι αλλά πιστεύουν στον Ιουδαϊσμό και τους αποκαλούν «ντονμέδες» ή «ψευδο-αποστάτες». (Cousinery)
Ως Ντονμέ (Dönme), επίσης Ντονμέχ ή αλλιώς Σαββατιανοί και Μαμίνοι, αναφέρονται στις πηγές οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κατά τον 17ο αιώνα, με ηγέτη έναν ικανότατο ραβίνο της Σμύρνης, τον
Σαμπατάι Σεβή, αναπτύχθηκε μεσσιανικό κίνημα σε όλες σχεδόν τις εβραϊκές κοινότητες της Οθωμανικής επικράτειας, που οδήγησε σε ακραίες μαζικές εκδηλώσεις. Οι Εβραίοι που αλλαξοπίστησαν διατήρησαν πολλά ιουδαϊκά έθιμα και ακολούθησαν έναν ιδιαίτερο δρόμο στους κόλπους του Ισλάμ, φαίνεται όμως πως δεν έγιναν αποδεκτοί από τον ορθόδοξο μουσουλμανικό κόσμο ως αυθεντικοί μουσουλμάνοι. Διατήρησαν ωστόσο σχέσεις με πολλές ομόθρησκες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης και λέγεται ότι συμμετείχαν ενεργά στο κίνημα των Νεοτούρκων. Στη σύγχρονη τουρκική γλώσσα ο όρος είναι ταυτόσημος του εξισλαμισθέντος. Στη Θεσσαλονίκη σώζεται ακόμη το
Τζαμί των Ντονμέ, γνωστό ως
Γενί Τζαμί (=νέο τζαμί), χτισμένο από τον Ιταλό αρχιτέκτονα
Vitaliano Poselli.
Επιχρωματισμένη φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα. Πίσω από τα δέντρα και τις μπουγάδες των ρούχων διακρίνεται το Γενί Τζαμί.
Πριν προχωρήσουμε, έχει σημασία να πούμε δυο λόγια για την πληθυσμιακή σύνθεση της Θεσσαλονίκης. Όπως είναι γνωστό, μετά την Οθωμανική κατάκτηση και την ερήμωση, ο πυρήνας των κατοίκων της πόλης αποτελέστηκε από 1.000 οικογένειες
Γιουρούκων που μεταφέρθηκαν από τα Γιαννιτσά και από 1.000 οικογένειες
Θεσσαλονικέων που μπόρεσαν να επαναπατριστούν μετά το διασκορπισμό τους.
Ο πολυεθνικός χαρακτήρας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η σχετική ανεκτικότητα έναντι των «λαών της Βίβλου» (ahl al-kitab), όπως υποδεικνυόταν από τον κυρίαρχο ισλαμικό νόμο, βοήθησαν τον 15ο αιώνα στην εγκατάσταση των διωκόμενων από τη βόρεια Ευρώπη και την Ιβηρική χερσόνησο Ιουδαϊκών φύλων. Κατόπιν συμφωνίας και με άδεια που τους παραχώρησε ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ οι Εβραίοι
Ασκεναζίμ και
Σεφαραδίτες εγκαταστάθηκαν, σε διάφορες πόλεις της Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη. Προς το μέσον τού 19ου αι. Ο σεφαρδίτικος πληθυσμός τής Θεσσαλονίκης είχε αυξηθεί σε περίπου 25.000-30.000 μέλη. Το τελετουργικό των Ντονμέδων παρουσιάζεται ως ένας ακαθόριστος συνδυασμός διαφόρων στοιχείων της Καμπάλα, εβραϊκών παραδόσεων του Ταλμούδ και του Σουφισμού.
Ο Σαμπατάι Σεβή το 1665.
Αξιοσημείωτη αναφορά σε
εξισλαμισθέντες Εβραίους κάνει ο Άγγλος στρατιωτικός και συγγραφέας
William Martin Leake. Ο Leake γεννήθηκε στο Λονδίνο στις 14 Ιανουαρίου 1777 και σταδιοδρόμησε ως αρχαιολόγος, τοπογράφος και στρατιωτικός. Μετά την αποφοίτηση του από την Στρατιωτική Βασιλική Ακαδημία του Woolwich στάλθηκε στις Δυτικές Ινδίες, ενώ η υπηρεσία του στον αγγλικό στρατό τον οδήγησε στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία, την Κύπρο και την Αίγυπτο. Οι επίσημες εκθέσεις του συντάχθηκαν για λογαριασμό του υπουργείου εξωτερικών της Αγγλίας και θεωρούνται σχετικά ακριβείς. Δεν έχουμε να κάνουμε δηλαδή μ’ έναν απλό ξένο περιηγητή, αλλά με άνθρωπο που γνωρίζει την ιστορία και τους κατοίκους της περιοχής -έζησε πολλά χρόνια στην οθωμανική αυτοκρατορία- και είναι, σ’ ένα σημαντικό βαθμό, υποχρεωμένος να είναι λεπτομερής και έγκυρος. Ο Άγγλος ιστορικός κάνει λόγο για αλλαξοπιστίες Εβραίων που συνέβησαν
τον 15ο αιώνα, δύο αιώνες δηλαδή πριν την εμφάνιση του Σαμπετάι Σεβή, χωρίς να αναφέρει τους λόγους. Γράφει επίσης για «εξωτερική συμμόρφωση» στα μουσουλμανικά θρησκευτικά έθιμα και για φήμες περί «μυστικών συναντήσεων»:
«Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης προέρχονται από τις μεγαλύτερες αποικίες που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη την εποχή της εκδίωξής τους από την Ισπανία στα τέλη του 15ου αιώνα.
Όμως ένα σημαντικό τμήμα τους έγιναν Μουσουλμάνοι από εκείνη την εποχή, χωρίς να αγνοηθούν από τους Οσμανλήδες, και διαμόρφωσαν μια ξεχωριστή τάξη υπό την αίρεση των Μαμίνων. Kληρονομώντας το εβραϊκό πνεύμα της φιλαργυρίας και της εργατικότητας, είναι εύποροι και ανάμεσά τους είναι οι πιο πλούσιοι Τούρκοι της Θεσσαλονίκης. Ο Χασάν Ατζίκ, ένας υπουργός στην Κωνσταντινούπολη και ο αδερφός του, φοροσυλλέκτης στη Σαλονίκη είναι Μαμίνοι.
Είναι συνήθως άνθρωποι με έντονη απέχθεια στους αδρανείς, φτωχούς και σπάταλους Γενίτσαρους της κατώτερης τάξης.
Πηγαίνουν τακτικά στο τζαμί και συμμορφώνονται με την θρησκεία στα εξωτερικά στοιχεία αλλά επικρίνονται από τους άλλους Τούρκους πως έχουν μυστικές συναντήσεις και τελετές με άλλους ιδιόρρυθμους, των οποίων η καλύτερη απόδειξη είναι η γνώση της ισπανικής γλώσσας. Λέγεται ότι διαχωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, δύο εκ των οποίων δεν εμπλέκονται με την τρίτη, αλλά ούτε και η τρίτη δίνει τις κόρες της για γάμο με Οσμανλήδες.»
(Leake, τομ. ΙΙΙ, σ.249-250)
Κατά τον ίδιο, ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης υπολογίζεται σε
80.000, αλλά πιθανότατα δεν υπερβαίνει τις 65.000 εκ των οποίων 35.000 είναι Τούρκοι, 15.000 είναι Έλληνες και 13.000 είναι Εβραίοι ενώ οι υπόλοιποι είναι Φράγκοι και Αθίγγανοι.
(Leake, τομ. ΙΙΙ, σ.248)
http://eranistis.net/wordpress/wp-conte ... jpg?x59960
Θεσσαλονίκη, Γενί Τζαμί – 2014
Γενί Τζαμί, ο αύλειος χώρος με καθίσματα.
Η Mary Adelaida Walker ήταν ζωγράφος. Το 1856/7 ακολούθησε τον εφημέριο αδελφό της στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια επισκέφθηκε την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία, το Αιγαίο και τη Ρουμανία. Αναφέρει περίπου
200 οικογένειες Ντουνμέκ και κάνει επίσης λόγο για επιφανειακή προσχώρηση τους στο Ισλάμ. Ο Σαμπατάϊ Σέβη χαρακτηρίζεται
αγύρτης:
«Ντούνμεκ ή Μαμμίν: Πρόκειται για Ισραηλίτες, που είναι οπαδοί του Σαμπατάϊ Σέβη, ενός Εβραίου αγύρτη του 17ου αιώνα. Αυτός επειδή είχε πολλούς πιστούς, προκάλεσε τον φθόνο της τουρκικής κυβέρνησης, συνελήφθηκε με διαταγή του
Μωάμεθ Δ’ και ρίχτηκε στη φυλακή όπου έγινε μουσουλμάνος για να σώσει τη ζωή του. Οι οπαδοί της διδασκαλίας του λέγονται από τους Εβραίους
«Ντούνμεκ» (από το τουρκικό ρήμα ντούνμεκ που θα πει γυρίζω), ενώ οι ίδιοι λένε τον εαυτό τους «Μαμμίν», δηλαδή
Αληθινοί Πιστοί.
Λέγεται επίσης ότι παρόλο που εξωτερικά έχουν προσχωρήσει στο μωαμεθανισμό, συνεχίζουν να κάνουν κρυφά τις τελετές της ιδιόμορφης αίρεσής τους και για αυτό τον σκοπό τα σπίτια τους συγκοινωνούν μεταξύ τους.
Δεν κάνουν ποτέ γάμους με Τούρκους ή με Εβραίους, και φυσικά ούτε με Χριστιανούς. Είναι γύρω στις διακόσιες οικογένειες. Κάθε Παρασκευή μπορεί να δει κανείς μερικούς στα τζαμιά για να πάρουν μέρος στη λατρεία του Προφήτη με τους «Πιστούς». Στέλνουν επίσης κάθε χρόνο ένα ή δύο
«χατζήδες» στη Μέκκα, αυτό όμως γίνεται μόνο και μόνο για να κρατήσουν τα προσχήματα και να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των Μωαμεθανών. Από την άλλη μεριά, όσοι Μαμμίν είναι καταστηματάρχες κρατάνε με τη σειρά τα μαγαζιά τους ανοιχτά το εβραϊκό Σάββατο, που είναι και δικό τους, απλώς για τους τύπους επειδή αν έκλειναν όλα τα καταστήματά τους την ίδια μέρα με τους Εβραίους θα φανέρωναν την προσήλωσή τους στην εβραϊκή πίστη.»
(Walker,σ. 34-35)
Λίγο παρακάτω διαβάζουμε: «Οι Εβραίοι αποτελούν το πιο σπουδαίο στοιχείο του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης.
Κρατάνε στα χέρια τους, αν εξαιρέσουμε μια πάμπλουτη οικογένεια αγγλολεβαντίνων εμπόρων, όλο σχεδόν το εμπόριο και τη βιομηχανία της τρίτης αυτής εμπορικής πόλης της αυτοκρατορίας. Οι περιουσίες τους είναι πολύ μεγάλες παρόλο που έχουν, εκτός από μερικές από τις καλύτερες οικογένειές τους, βρώμικη εξωτερική εμφάνιση τόσο οι ίδιοι όσο και τα σπίτια τους ελπίζοντας πως μ’αυτό τον τρόπο θα αποφύγουν ως ένα σημείο την απληστία των Τούρκων διοικητών τους.
(Walker,σσ. 31-33)
Θεσσαλονίκη, Γενί Τζαμί – 2014, εσωτερικό.
Ο Sir Frazer Foster John γεννήθηκε το 1860 στην Αγγλία. Εργάσθηκε ως δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το 1896 ξεκίνησε τον γύρω του κόσμου, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα συγκοινωνίας που υπήρχαν διαθέσιμα εκείνη την εποχή, και τον ολοκλήρωσε σε 774 ημέρες. Ο Frazer επισκέφθηκε διάφορες χώρες της Ευρώπης, την Αμερική και τα Βαλκάνια (1905) ως ειδικός απεσταλμένος εφημερίδων. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, έφερε σε πέρας πολλές αποστολές που του ανατέθηκαν από την αγγλική κυβέρνηση. Αναφέρει πληθυσμό 10.000 Ντονμέδων ως
ξεχωριστή τάξη και γράφει ότι οι υπόλοιποι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν επιδίωκαν καμιά επαφή μαζί τους:
«Άλλη μία κατηγορία γυναικών που διακρινόταν και διέφερε από τις υπόλοιπες στη Θεσσαλονίκη ήταν αυτή των Ντονμέδων. Πριν διακόσια πενήντα χρόνια ένας άνδρας εμφανίστηκε στους Εβραίους και τους είπε ότι είναι ο Μεσσίας. Οι Τούρκοι τότε προσπάθησαν να τον δοκιμάσουν και τον πρόσταξαν να κάνει ένα θαύμα. Αυτό ήταν αδύνατο από τη στιγμή που και ο ίδιος γνώριζε ότι δεν ήταν ο Μεσσίας. Έτσι, εκείνος ο Εβραίος στράφηκε στον ισλαμισμό και καθώς είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη επιρροή στους οπαδούς του, τον ακολούθησαν και αυτοί στο Ισλάμ.
Όμως, ο Τούρκος περιφρονεί αυτόν που αλλάζει την πίστη του και ως αποτέλεσμα οι Ντονμέδες -παρ’ότι μουσουλμάνοι- δεν είχαν δικαίωμα να συνάπτουν γάμους με άλλους μουσουλμάνους και παρόλο που ήταν Εβραίοι στην καταγωγή, κανείς Εβραίος δεν επιδίωκε επαφή μαζί τους. Έτσι οι Ντονμέδες αποτέλεσαν μια ξεχωριστή τάξη. Δεν υπερέβαιναν τις 10.000 και το αρχηγείο τους ήταν στη Θεσσαλονίκη.»
(Frazer, σ. 187-188)
Θεσσαλονίκη, Γενί Τζαμί – 2014, ταβάνι.
Οι Ντονμέδες εμφανίζονται ως πλούσιοι, καλλιεργημένοι και με σωστή ανατροφή. Ως προς την εξωτερική τους εμφάνιση, ατυχώς, ο Frazer περιορίζεται στην περιγραφή των γυναικών, οι οποίες είναι ψηλές, όμορφες και νωχελικές:
«Εξοστρακισμένοι από Εβραίους και Τούρκους, οι Ντονμέδες -ζώντας στην απομόνωσή τους- είχαν γίνει πολύ έξυπνοι και οξύνοες και ήταν οι πιο ευφυείς επιχειρηματίες.
Ήταν από τους πιο πλούσιους μέσα στην πόλη. Επιπλέον, ήταν καλλιεργημένοι με σωστή ανατροφή και απέπνεαν έναν αριστοκρατικό αέρα που δεν μπορούσε κανείς να βρει σε άλλους. Οι γυναίκες είχαν ωχρά και σκεφτικά πρόσωπα με τη φινέτσα του αλάβαστρου. Τα μάτια τους είναι μεγάλα, μαύρα και ονειροπόλα ενώ οι ίδιες είναι ψηλές, όμορφες και νωχελικές. Ο τρόπος που συνδυάζουν την αυστηρότητα στο ντύσιμο –που επιβάλλεται από τον ισλαμισμό-με την χαρακτηριστική αγάπη των Ισραηλιτισσών για την κομψότητα είναι πολύ εφευρετικός. Φορούν πάντα μαύρα και το κάλυμμα της κεφαλής τους είναι ένα λεπτό σάλι.
Ο τρόπος ραφής και τα στολίδια των ρούχων τους είναι εξαίσια. Το κάλυμμα της κεφαλής το τοποθετούν με γούστο στο κεφάλι τους ενώ αφήνουν τους βραχίονες τους ακάλυπτους. Μαύρες βεντάλιες ανεμίζουν και κρατιούνται ψηλά-όχι πάντα με μεγάλη αυστηρότητα όταν η κυρία είναι όμορφη και το γνωρίζει, κι αυτό είναι γενικά που συμβαίνει-ώστε να κρύβεται το γυναικείο πρόσωπο από τα μάτια των ανδρών. Όλα, λοιπόν, είναι μαύρα στην αμφίεση των γυναικών των Ντονμέδων αλλά η χάρη και κομψότητα που αποπνέουν τις κάνει να διακρίνονται.»
(Frazer, σ. 187-188)
Ο Σαμπατάι Σεβή. Sabbatai Sevi.
Ο Victor Bérard γεννήθηκε στο Παρίσι το 1864. Υπήρξε πολιτικός, διπλωμάτης και ελληνιστής, οπαδός της ριζοσπαστικής σοσιαλιστικής Αριστεράς. Το 1920 εξελέγη γερουσιαστής. Αναφέρεται στο σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού της Μακεδονίας και γράφει για 100.000 Μαμίν, όσοι περίπου και οι υπόλοιποι Εβραίοι. Θεωρεί ότι το βασικό κίνητρο της αλλαξοπιστίας ήταν οικονομικό:
«Όλες οι πόλεις της νότιας Μακεδονίας έχουν εβραϊκή παροικία. Καταρχήν η Θεσσαλονίκη, όπου ως προς τον αριθμό και τον πλούτο είναι οι κύριοι, με 15000-20000 σπίτια. Ύστερα η Βέροια, τα Σέρβια, η Καστοριά. Φτάνουν μάλιστα μέχρι την Ήπειρο, το Μέτσοβο και τα Γιάννινα.
Ο συνολικός τους αριθμός ξεπερνά τις εκατό χιλιάδες και ο αριθμός αυτός διπλασιάζεται, αν προστεθούν και οι εξισλαμισθέντες Εβραίοι, οι Μαμίν. Οι Μαμίν αναγνώρισαν κάποτε τον προφήτη, για να σώσουν τα λεφτά τους. Και ως μουσουλμάνοι όμως διατήρησαν τα ήθη και το πνεύμα της φυλής τους. Μεγάλοι τοκιστές, οικονόμοι έως φιλάργυροι, έχουν γίνει οι πλουσιότεροι Μακεδόνες. Οι Εβραίοι αυτοί είναι πελάτες της Γαλλίας. Στέλνουν τα παιδιά τους και στα δικά μας λύκεια, της Μασσαλίας και του Παρισιού. Υπολογίζουν στη γαλλική υποστήριξη.»
(Berard, σ.369)
Θεσσαλονίκη, Γενί Τζαμί – 2014.
Θεσσαλονίκη, Γενί Τζαμί – 2014, λεπτομέρεια κίονα.
Ο Esprit-Marie Cousinery (1747-1833) εργάστηκε στο Προξενείο της Θεσσαλονίκης από το 1773 έως το 1793. Ταξίδεψε ως πρόξενος από τη Γαλλία στη Σμύρνη, στη Ροζέτα και στη Θεσσαλονίκη (1773-1819). Καταγράφει 20.000 Εβραίους, χωρίς διαχωρισμό:
«Υπάρχουν πολλοί Εβραίοι στη
Μακεδονία. Οι περισσότεροι ζουν στη Θεσσαλονίκη. Υπολογίζονται σε 20.000 περίπου. Ασχολούνται με το εμπόριο και με τον καθημερινό ανεφοδιασμό της αγοράς με όλων των ειδών τα αγαθά.
Τους αναγνωρίζει εύκολα κάποιος από την κόμμωσή τους. Η Τουρκία πρόσφερε άσυλο σε πολλούς Εβραίους πρόσφυγες από την Ισπανία. Στη Θεσσαλονίκη κάθε συναγωγή φέρει το όνομα της περιοχής από όπου κατάγονται οι οικογένειες που την αποτελούν.»
(Cousinery,τομ.Ι,σ. 19)