Εξισλαμισμοί κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας

[Mitharadir]

Θρησκευτικός χάρτης της περιοχή της σημερινής Ελλάδας το 1812 μ.Χ ελάγχιστα χρόνια πριν την επανάσταση του 21 (η μπλε κουκίδα που συμβολίζει τον Ιουδαισμό αν κάνεται ζουμ φαίνεται πως είναι η Θεσσαλονίκη της εποχής).Όπως βλέπεται στην Δυτική Θράκη,την Μακεδονία και την Νότια Ήπειρο επικρατεί το Ισλάμ,στην Πελοπόνησο,στην Στερεα Ελλάδα,στην Θεσσαλία και στα περισσότερα νησιά επικρατεί η Ορθοδοξία,στα νησιά στο κέντρο των Κυκλάδων επικρατεί ο Καθολικισμός και στην Θεσσαλονίκη(στην πόλη) ο Ιουδαισμός.Στην Κρήτη οι μισοί περίπου είναι μουσουλμάνοι(Τουρκοκρητικοί και Τούρκοι έποικοι) και οι άλλοι μισοί Ορθόδοξοι.

Αφού είδαμε αναλυτικά τους θρησκευτικούς χάρτες της περιοχής της σημερινής Τουρκίας και των Βαλκανίων στο πως ήταν πριν την οθωμανική κατάκτηση και πως άλλαξαν απο θρησκευτικής πλευράς μετά την κατάκτηση καθώς και τον θρησκευτικό χάρτη της περιοχή της σημερινής Ελλάδας την περίοδο λίγο πριν την επανάσταση του 21(που όπως είπαμε μέχρι την πτώση της τουρκοκρατίας περίπου το 40-55% του Ρουμ Μιλιέτ εξισλαμίστηκαν) θα πρέπει να αναφέρουμε κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον.Ενώ η πλειοψηφία του πληθυσμού της Νότιας Ηπείρου ασπάστηκαν το Ισλάμ οι περισσότεροι στην Βόρεια Ήπειρο παρέμειναν ορθόδοξοι.Αυτό είναι κάτι που δυσκολεύει τους ιστορικούς να το εξηγήσουν ως φαινόμενο.

[Mitharadir]

Οι βίαιοι εξισλαμισμοί γίνονταν κυρίως μέσω της διαδικασίας του παιδομαζώματος. Συχνά θεωρούνται βίαιοι εξισλαμισμοί οι περιπτώσεις αυτών που αλλαξοπίστησαν επειδή δεν άντεχαν τις αδικίες, τους ψηλούς φόρους και τις αυθαιρεσίες των Οθωμανών. Πρόκειται όμως για μια έμμεση περίπτωση αφού τα κίνητρα μπορεί να ήταν άλλα τελικά. Τόσοι χιλιάδες χριστιανοί πώς άντεξαν;

Σίγουρα πάντως δεν έχουμε μαζικούς εξισλαμισμούς με ευρεία κρατική υποστήριξη. Αν έκαναν κάτι τέτοιο οι Οθωμανοί για το Ισλάμ θα έχαναν ένα μεγάλο ποσοστό φόρων που πλήρωναν οι αλλόθρησκοι υποτελείς τους και θα κλυδωνίζονταν τα οικονομικά του κράτους.

Διάβασε τα ποστ μου στο νήμα και θα καταλάβεις ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα.Σε αρκετές περιοχές παραμεθόριες κυρίως οι Οθωμανοί επιδίωκαν μαζικούς εξισλαμισμους για να προστατεύουν καλύτερα τις συνοριακές επαρχίες τους απο τυχόν εξεγέρσεις. Επίσης βίαιοι εξισλαμισμοί σε περιοχές γίνουν μετά απο αποτυχημένες εξεγέρσεις καθώς και μέσω παιδομαζώματος (απο το οποίο εξαιρούνταν οι Εβραίοι και οι Αρμένιοι).Η Ελλάδα αν δεις τον χάρτη θρησκεία Ελλάδας του 1812 ππυ παρέθεσα είχε μεγάλο ισλαμικό πληθυσμό παραμονές της επανάστασης που σε Δυτική Θράκη,Νότια Ηπειρο,Μακεδονία,Μικρά Ασία (με εξαίρεση την Ιωνία/Περιοχή Σμύρνης),Καππαδοκία,Πόντο, Κωνσταντινούπολη κτλ αποτελούσε την πλειοψηφία του πληθυσμού εκεί ενώ η Κρήτη και η Ανατολική Θράκη είχαν πληθυσμό μισό ισλαμικό και μισό ορθόδοξο.

[Mitharadir]

Δυστυχώς δεν βρέθηκε κανένας Έλληνας λόγιος τον 19ό αιώνα να προσπαθήσει να ηγηθεί κινήματος μετάδοσης του Ελληνικού εθνικού φρονήματος και στους Μουσουλμάνους .

Οι μουσουλμάνοι δεν είχαν λόγο να θέλουν να ανεξαρτητοποιηθούν. Ηταν η προνομιουχα ομάδα της αυτοκρατορίας (κυρίως οι Βαλκάνιοι και Μικρασιάτες/Καππαδόκες και Πόντιοι μουσουλμάνοι). Δεν είχαν λόγο να θέλουν να ενωθούν με τους "απιστους" σε μια μελλοντική κατάσταση που δεν θα ήταν προνομιούχοι. Αλλωστε ο Σουλτάνος απο το 1517 μ.Χ έως και το 1918 μ.Χ(όταν χάθηκαν η Μέκκα και η Μεδίνα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο) έφερε τον τίτλο του Παντισάχ(ηγέτης των πιστών του Ισλάμ) και του Χαλίφη και προστάτη των Ιερών Ισλαμικών πόλεων.

[Μπεκρής]

Δυστυχώς δεν βρέθηκε κανένας Έλληνας λόγιος τον 19ό αιώνα να προσπαθήσει να ηγηθεί κινήματος μετάδοσης του Ελληνικού εθνικού φρονήματος και στους Μουσουλμάνους .

Οι μουσουλμάνοι δεν είχαν λόγο να θέλουν να ανεξαρτητοποιηθούν. Ηταν η προνομιουχα ομάδα της αυτοκρατορίας (κυρίως οι Βαλκάνιοι και Μικρασιάτες/Καππαδόκες και Πόντιοι μουσουλμάνοι). Δεν είχαν λόγο να θέλουν να ενωθούν με τους "απιστους" σε μια μελλοντική κατάσταση που δεν θα ήταν προνομιούχοι. Αλλωστε ο Σουλτάνος απο το 1517 μ.Χ έως και το 1918 μ.Χ(όταν χάθηκαν η Μέκκα και η Μεδίνα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο) έφερε τον τίτλο του Παντισάχ(ηγέτης των πιστών του Ισλάμ) και του Χαλίφη και προστάτη των Ιερών Ισλαμικών πόλεων.

Ούτως ή άλλως αυτό δεν έπαιξε κανέναν ρολο. Κάποιοι λίγοι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι ανταλλάχθηκαν με την ανταλλαγή πληθυσμών, καθώς και οι Τουρκοκρητες. Στην Μικρά Ασία, όπου θα είχε κάποιο νόημα να γίνει κάτι τέτοιο, οι μουσουλμάνοι είχαν εκτουρκιστει και γλωσσικά πριν την οθωμανική αυτοκρατορία, επί των διαφόρων εμιράτων του 1200-1300.

[Mitharadir]

Δυστυχώς δεν βρέθηκε κανένας Έλληνας λόγιος τον 19ό αιώνα να προσπαθήσει να ηγηθεί κινήματος μετάδοσης του Ελληνικού εθνικού φρονήματος και στους Μουσουλμάνους .

Οι μουσουλμάνοι δεν είχαν λόγο να θέλουν να ανεξαρτητοποιηθούν. Ηταν η προνομιουχα ομάδα της αυτοκρατορίας (κυρίως οι Βαλκάνιοι και Μικρασιάτες/Καππαδόκες και Πόντιοι μουσουλμάνοι). Δεν είχαν λόγο να θέλουν να ενωθούν με τους "απιστους" σε μια μελλοντική κατάσταση που δεν θα ήταν προνομιούχοι. Αλλωστε ο Σουλτάνος απο το 1517 μ.Χ έως και το 1918 μ.Χ(όταν χάθηκαν η Μέκκα και η Μεδίνα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο) έφερε τον τίτλο του Παντισάχ(ηγέτης των πιστών του Ισλάμ) και του Χαλίφη και προστάτη των Ιερών Ισλαμικών πόλεων.

Ούτως ή άλλως αυτό δεν έπαιξε κανέναν ρολο. Κάποιοι λίγοι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι ανταλλάχθηκαν με την ανταλλαγή πληθυσμών, καθώς και οι Τουρκοκρητες. Στην Μικρά Ασία, όπου θα είχε κάποιο νόημα να γίνει κάτι τέτοιο, οι μουσουλμάνοι είχαν εκτουρκιστει και γλωσσικά πριν την οθωμανική αυτοκρατορία, επί των διαφόρων εμιράτων του 1200-1300.

Οι μουσουλμάνοι είχαν γίνει θρησκευτική πλειοψηφία στην Καππαδοκία το 1200-1300,στην Μικρά Ασία το 1400-1500 και στον Πόντο το 1600-1700.Και δεν είχαν εκτουρκιστει όλοι. Απλά είχαν οθωμανική (και εν συνέχεια τουρκική) συνήδειση.

[Μπεκρής]

Οι μουσουλμάνοι δεν είχαν λόγο να θέλουν να ανεξαρτητοποιηθούν. Ηταν η προνομιουχα ομάδα της αυτοκρατορίας (κυρίως οι Βαλκάνιοι και Μικρασιάτες/Καππαδόκες και Πόντιοι μουσουλμάνοι). Δεν είχαν λόγο να θέλουν να ενωθούν με τους "απιστους" σε μια μελλοντική κατάσταση που δεν θα ήταν προνομιούχοι. Αλλωστε ο Σουλτάνος απο το 1517 μ.Χ έως και το 1918 μ.Χ(όταν χάθηκαν η Μέκκα και η Μεδίνα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο) έφερε τον τίτλο του Παντισάχ(ηγέτης των πιστών του Ισλάμ) και του Χαλίφη και προστάτη των Ιερών Ισλαμικών πόλεων.

Ούτως ή άλλως αυτό δεν έπαιξε κανέναν ρολο. Κάποιοι λίγοι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι ανταλλάχθηκαν με την ανταλλαγή πληθυσμών, καθώς και οι Τουρκοκρητες. Στην Μικρά Ασία, όπου θα είχε κάποιο νόημα να γίνει κάτι τέτοιο, οι μουσουλμάνοι είχαν εκτουρκιστει και γλωσσικά πριν την οθωμανική αυτοκρατορία, επί των διαφόρων εμιράτων του 1200-1300.

Οι μουσουλμάνοι είχαν γίνει θρησκευτική πλειοψηφία στην Καππαδοκία το 1200-1300,στην Μικρά Ασία το 1400-1500 και στον Πόντο το 1600-1700.Και δεν είχαν εκτουρκιστει όλοι. Απλά είχαν οθωμανική (και εν συνέχεια τουρκική) συνήδειση.

Πόσους ελληνόφωνους μουσουλμάνους θα έβρισκες στην μικρά Ασία (εκτός από τον Πόντο) το 1750; Εγώ νομίζω ελαχιστους. Οπότε δεν υπήρχε ελπίδα όταν είχαν αλλάξει και γλώσσα.

[Mitharadir]

Ούτως ή άλλως αυτό δεν έπαιξε κανέναν ρολο. Κάποιοι λίγοι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι ανταλλάχθηκαν με την ανταλλαγή πληθυσμών, καθώς και οι Τουρκοκρητες. Στην Μικρά Ασία, όπου θα είχε κάποιο νόημα να γίνει κάτι τέτοιο, οι μουσουλμάνοι είχαν εκτουρκιστει και γλωσσικά πριν την οθωμανική αυτοκρατορία, επί των διαφόρων εμιράτων του 1200-1300.

Οι μουσουλμάνοι είχαν γίνει θρησκευτική πλειοψηφία στην Καππαδοκία το 1200-1300,στην Μικρά Ασία το 1400-1500 και στον Πόντο το 1600-1700.Και δεν είχαν εκτουρκιστει όλοι. Απλά είχαν οθωμανική (και εν συνέχεια τουρκική) συνήδειση.

Πόσους ελληνόφωνους μουσουλμάνους θα έβρισκες στην μικρά Ασία (εκτός από τον Πόντο) το 1750; Εγώ νομίζω ελαχιστους. Οπότε δεν υπήρχε ελπίδα όταν είχαν αλλάξει και γλώσσα.

Και στον ελλαδικό ηπειρωτικό χώρο δεν ήταν συνηθισμένο φαινόμενο οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι (εκτός απο τους Βαλααδες που ήταν μειοψηφία μεταξύ των μουσουλμάνων της Βόρειας Ελλάδας πάντως). Κυριότερη ομάδα ελληνόφωνων μουσουλμάνων ήταν οι Τουρκοκρητικοί που στις παραμονές της επανάστασης του 21 αποτελούσαν περίπου το ήμισυ του πληθυσμού της Κρήτης αλλά ποτέ δεν είδαν με καλό μάτι τους ορθόδοξους Κρήτες.

[Vini Vici]

Στην Μακεδονία πάντως μεγάλο κομμάτι, αν οχι το μεγαλύτερο, του μουσουλμανικού πληθυσμού ήταν Γιουρούκοι, Τούρκοι φερμένοι από τα ενδότερα της Ανατολίας.

[Ζαποτέκος]

Οθωμανική κατάκτηση και η ενσωμάτωση των χριστιανικών αρχοντικών στρωμάτων

Σε ένα απόσπασμα ανώνυμου χρονικού της Ηπείρου διαβάζουμε πως, αμέσως μετά από την παράδοση των Ιωαννίνων στους Οθωμανούς το 1430, οι δεκαοκτώ στρατιωτικοί που είχαν αποσταλεί να παραλάβουν το κάστρο και να εγκατασταθούν στην πόλη ζήτησαν να παντρευτούν χριστιανές κοπέλες. Καθώς καμιά δεν τους δεχόταν, έκαναν αίτηση στον σουλτάνο, ο οποίος έδωσε με διαταγή του την άδεια να διαλέξει και να πάρει ο καθένας όποια κοπέλα θέλει. Συγκεντρώθηκαν λοιπόν μια γιορτινή μέρα έξω από τη μητρόπολη, κι όπως οι χριστιανικές οικογένειες έβγαιναν από την εκκλησία, πλησίασαν τις κοπέλες που τους άρεσαν, τις σκέπασαν με το φαρδύ τους μανδύα και τις πήραν από το χέρι, διαλέγοντάς τες έτσι για συζύγους. Οι γονείς τους, γράφει ο ανώνυμος συντάκτης του χρονικού (Σύνοψις ιστορίας ), έκλαιγαν απαρηγόρητα και οδύρονταν. Μετά από λίγες μέρες, ωστόσο, βλέποντες ανωφελή τα δάκρυα, έπαυσαν τον θρήνον· τινές δε εδοκίμαζαν να παρηγορήσουν εαυτούς, στοχαζόμενοι ότι τάχα και οι Τούρκοι εκείνοι είναι αυθένται και άρχοντες και κατά την τιμήν ουδόλως απ’ αυτούς κατώτεροι. Με τοιαύτας δυστυχείς προφάσεις παρηγορούμενοι, ή την ανάγκην ακολουθούντες, ετοίμασαν καθείς ό τι ήθελε δώσει εις προίκα της θυγατρός αυτού, και την έστειλαν συντροφευμένην με μίαν δούλην και μίαν βυζάστραν, προσθέσαντες και ζευγολατεία [=αγροκτήματα] και λιβάδια και άλλα χαρίσματα. Και ούτω κατ’ ολίγον εις αύξησιν το ασεβέστατον των Αγαρηνών γένος επροχώρει.

Τα Γιάννενα ήταν μία περίπτωση ανάμεσα σε πολλές. Αντίστοιχους γάμους βρίσκουμε σε όλα τα Βαλκάνια και το Αιγαίο, καθώς επρόκειτο για πρακτική την οποία υποστήριζαν οι Οθωμανοί σουλτάνοι. Η βιογραφία του Μυτιληνιού αρχιναύαρχου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα (Hayreddin Barbarossa), ο οποίος ήταν γόνος μεικτού γάμου, με πατέρα έναν μουσουλμάνο σπαχή από τα Γιαννιτσά και μητέρα μια χριστιανή αρχοντοπούλα από τη Μυτιλήνη, μεταφέρει ακριβώς την ίδια εικόνα με το ηπειρωτικό χρονικό. Το σχετικό απόσπασμα της βιογραφίας, πολύτιμο για τις λεπτομέρειές του, διασώζει μεταξύ άλλων τη σουλτανική διαταγή που έλαβαν οι Οθωμανοί στρατιωτικοί που εγκαταστάθηκαν στο κάστρο της Μυτιλήνης ως απάντηση στην αίτησή τους να παντρευτούν ντόπιες κοπέλες. Όπως γίνεται φανερό, ο σουλτάνος δεν άφηνε περιθώρια επιλογής στις οικογένειες των κοριτσιών:

Αν [οι γονείς τους] αρνηθούν να τις δώσουν, [οι νεαροί στρατιωτικοί] να τις πάρουν με τη βία και να τις παντρευτούν πάραυτα· να συναφθεί γαμήλιο συμβόλαιο και να γίνει γάμος σύμφωνα με τον ιερό νόμο· και [οι γονείς τους] να τις παραδώσουν πλήρως και οριστικά σε αυτούς τους άνδρες. Κανείς να μην το εμποδίσει ούτε να αντιταχθεί σε αυτό. Κι αμέσως μετά το φιρμάνι καταλήγει σε μια πρόταση που εξηγεί το σκεπτικό της σουλτανικής απόφασης: «Έτσι, συνηθίζοντας οι μουσουλμάνοι και οι άπιστοι ο ένας τον άλλο και διατηρώντας καλές σχέσεις μεταξύ τους, το κάστρο θα φυλάσσεται καλά»


Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα.
Ελαιογραφία Ιταλού καλλιτέχνη (περ. 1580), που φέρει την επιγραφή «Ariadenus Barbarossa», Kunsthistorisches Museum, Βιέννη. Ο Μυτιληνιός ναυτικός, κουρσάρος και –αργότερα– αρχιναύαρχος του οθωμανικού στόλου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα ήταν γόνος μεικτού γάμου ανάμεσα σε έναν μουσουλμάνο στρατιωτικό από τα Γιαννιτσά και μιας χριστιανής κοπέλας από καλή οικογένεια της Μυτιλήνης.

Η κατακλείδα του φιρμανιού, βάσει του οποίου παντρεύτηκαν οι γονείς του Χαϊρεντίν πασά, όπως και οι γονείς χιλιάδων άλλων Οθωμανών, συμπυκνώνει τον κύριο στόχο της σουλτανικής πολιτικής την εποχή των κατακτήσεων: να στερεώσουν την κυριαρχία τους, ενθαρρύνοντας –ή επιβάλλοντας, όποτε χρειαζόταν– τις καλές σχέσεις ανάμεσα στους δικούς τους ανθρώπους («τα σκλαβάκια μου» , γράφει η διαταγή, αναφερόμενη στους νεαρούς στρατιωτικούς που ήθελαν να παντρευτούν) και στους ντόπιους πληθυσμούς. Ένα μέσο ήταν κι οι γάμοι. Για να πετύχει όμως αυτή η πολιτική, οι νύφες και οι συγγενείς τους έπρεπε να παραμείνουν χριστιανοί και να μην εξισλαμιστούν. Τα παιδιά, φυσικά, ανατρέφονταν στο θρήσκευμα του πατέρα, συνέχιζαν όμως να διατηρούν σχέσεις με τους χριστιανούς συγγενείς τους. Οι κοπέλες στα Γιάννενα ήταν αρχοντοπούλες, όπως φαίνεται από τις προίκες που τους έδωσαν οι γονείς τους. Το ίδιο κι η μητέρα του Χαϊρεντίν πασά: ο πατέρας του, γράφει η βιογραφία, διάλεξε για νύφη μια κοπέλα «ξεχωριστή για τα χαρίσματά της, από καλή οικογένεια και με προσήκουσα καταγωγή». Το πρότυπο για τέτοιου είδους γάμους, που ένωναν τα ντόπια χριστιανικά αρχοντικά στρώματα με τους νέους μουσουλμάνους εξουσιαστές, ήταν οι επιγαμίες που είχε συνάψει ο ίδιος ο οθωμανικός οίκος με τους δυναστικούς οίκους των Βαλκανίων. Από τον γάμο του Ορχάν με τη Θεοδώρα Καντακουζηνή το 1346, με τον οποίο επισφραγίστηκε η συμμαχία του Οθωμανού εμίρη με τον διεκδικητή του βυζαντινού θρόνου και μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό, μέχρι εκείνον του Μουράτ Β΄ με τη Μάρα Μπράνκοβιτς της Σερβίας το 1435, οι γάμοι των Οθωμανών σουλτάνων ή πριγκίπων με χριστιανές αρχόντισσες χρησίμευσαν ως μηχανισμός σύσφιξης των σχέσεων συμμαχίας ή υποτέλειας. Μέσα από τους μεικτούς γάμους διαμορφώθηκε μια νέα ελίτ, μεικτή θρησκευτικά και υβριδική πολιτισμικά, που διευκόλυνε την ενσωμάτωση των χριστιανικών αρχοντικών στρωμάτων στη νέα αυτοκρατορία. Η ενσωμάτωση αυτή μετεξελίχθηκε σύντομα σε αφομοίωση μέσα από τη μεταστροφή στο ισλάμ. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα η μεγάλη πλειονότητα των ντόπιων αρχοντικών οικογενειών είχε ασπαστεί τη μουσουλμανική θρησκεία.

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί το ισλάμ είχε καταρχήν μεγαλύτερες επιτυχίες στα αρχοντικά στρώματα των χριστιανών. Δεν ήταν μόνο η αίγλη και το κύρος που είχε αποκτήσει ως θρησκεία του οθωμανικού δυναστικού οίκου και της νέας άρχουσας τάξης. Όσο προχωρούσε η προσαρμογή των οθωμανικών θεσμών στο χανεφιτικό νομικό πλαίσιο, τόσο αύξαιναν οι περιορισμοί που αντιμετώπιζαν οι μη μουσουλμάνοι. Ήδη στις αρχές του 16ου αιώνα τα πράγματα είχαν δυσκολέψει πολύ για τους γόνους της παλιάς βαλκανικής αριστοκρατίας. Ο δρόμος για τα κρατικά αξιώματα ήταν κλειστός, αφού αυτά προορίζονταν πλέον είτε για τους δούλους του σουλτάνου (στρατός και διοίκηση) είτε για τους εκ γενετής μουσουλμάνους (δικαστικό σώμα). Η μόνη δυνατότητα για διατήρηση της κοινωνικής τους θέσης ήταν να παραμείνουν μέλη του τιμαριωτικού ιππικού. Ωστόσο, ενώ τον 15ο αιώνα οι χριστιανοί σπαχήδες ήταν συνηθισμένο φαινόμενο σε αρκετές περιοχές των Βαλκανίων, τον 16ο η ύπαρξή τους «σόκαρε τους ανθρώπους και γινόταν αφορμή ειδικής έρευνας σχετικά με την προέλευσή τους» . Με λίγα λόγια, οι γόνοι των παλιών αρχοντικών οικογενειών βρέθηκαν σταδιακά στο δίλημμα να μείνουν χριστιανοί και να διακινδυνεύσουν να χάσουν τα τιμάριά τους (άρα και να ξεπέσουν στην τάξη των ραγιάδων, των φορολογούμενων υπηκόων) ή να μεταστραφούν στο ισλάμ και να διασφαλίσουν την ανώτερη κοινωνική τους θέση. Οι περισσότεροι, απ’ ό,τι φαίνεται, προτίμησαν το δεύτερο. Το τελευταίο επεισόδιο αφομοίωσης των χριστιανών αρχόντων παίχτηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1630 όταν, σύμφωνα με μια ενθύμηση του 1637, «βγήκε προκλάμο [=διαταγή] του Τούρκου [=σουλτάνου], το όσοι Ρωμαίοι είχαν φέουδα [=τιμάρια] να τουρκεύουν και τα παίρνουν, ενάντιο τα χάνουν» . Όπως ξέρουμε από την περίπτωση των Τουρκογιαννιωτών, που εξισλαμίστηκαν εκείνη ακριβώς την εποχή, οι περισσότεροι χριστιανοί τιμαριώτες που είχαν απομείνει (ίσως κι όλοι) προτίμησαν να γίνουν μουσουλμάνοι και να παραμείνουν άρχοντες.

=========================================================================

Παράλληλα με τον εξοθωμανισμό του αστικού χώρου βάδισε και η θρησκευτική μεταστροφή ενός μέρους των κατοίκων. Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα που καταγράφουν τα φορολογήσιμα νοικοκυριά μας προσφέρουν αξιόπιστα –αν και όχι απολύτως ακριβή– στοιχεία για την αναλογία μουσουλμάνων και αλλόθρησκων στην οθωμανική επικράτεια. Όπως φαίνεται, ο εξισλαμισμός είχε ταχύτερη πορεία στις πόλεις όπου εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι έποικοι, ή σε εκείνες που είχαν κομβική θέση σε οδικούς άξονες. Σε πόλεις όπως τα Σκόπια και το Μοναστήρι ο μουσουλμανικός πληθυσμός είχε γίνει πλειονότητα ήδη λίγο μετά τα μέσα του 15ου αιώνα , ενώ τη δεκαετία του 1520 οι μουσουλμάνοι αποτελούσαν περίπου το 80% του πληθυσμού της Αδριανούπολης, το 90% της Λάρισας και το 65% της Σόφιας, ενώ το Σαράγεβο της Βοσνίας ήταν μια αμιγώς ισλαμική πόλη . Η δυναμική του εξισλαμισμού στον αστικό χώρο φαίνεται και από τα ποσοστά των νέων μουσουλμάνων στο σύνολο του μουσουλμανικού πληθυσμού. Στη Μακεδονία, για παράδειγμα, το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, περίπου 35% των μουσουλμανικών νοικοκυριών στις πόλεις αποτελούνταν από προσήλυτους πρώτης γενεάς. Μάλιστα, το ποσοστό των νέων μουσουλμάνων είναι πολύ μεγαλύτερο στις μεγάλες πόλεις: 45,2% στα Σκόπια, 40,8 στο Μοναστήρι, 38,6 στη Θεσσαλονίκη και στις Σέρρες.

Από την άλλη, σε περιοχές που δεν παρουσίαζαν μεγάλο στρατηγικό ενδιαφέρον ή δεν γνώρισαν σημαντικές ανακατατάξεις με εισροές ή εκροές πληθυσμών, ο εξισλαμισμός προχωρούσε αργά. Ένα παράδειγμα αποτελεί η Αθήνα, η οποία τη δεκαετία του 1520, δηλαδή περισσότερο από εξήντα χρόνια μετά την κατάκτηση, δεν είχε παρά μόλις 11 νοικοκυριά μουσουλμάνων φορολογουμένων έναντι 2.286 χριστιανών.
Χαρακτηριστικό είναι πως ακόμα και τον 18ο αιώνα η χριστιανική αθηναϊκή ελίτ, το λεγόμενο «αρχοντολόγιον», είχε πλήρη αίσθηση της συνέχειάς της από τους μεσαιωνικούς χρόνους. Αντίστοιχη είναι και η περίπτωση των Ιωαννίνων: το 1564, περισσότερο από εκατόν τριάντα χρόνια μετά την παράδοσή της στους Οθωμανούς, η αναλογία μουσουλμανικών και χριστιανικών οικογενειών παρέμενε συντριπτικά υπέρ των δεύτερων: καταγράφονται 50 νοικοκυριά μουσουλμάνων φορολογουμένων και 1.195 νοικοκυριά χριστιανών . Συγκρίσιμη είναι η εικόνα που παρουσιάζουν οι εξελίξεις στην Τραπεζούντα και τις άλλες πόλεις της πάλαι ποτέ επικράτειας της αυτοκρατορίας των Κομνηνών (1204-1461). Όπως στα Βαλκάνια, έτσι κι εδώ, η διαδικασία εξισλαμισμού έλαβε χώρα την οθωμανική περίοδο. Μετά την κατάκτηση φαίνεται πως το μεγαλύτερο μέρος των ανώτερων στρωμάτων της παλιάς αυτοκρατορίας μετακινήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Άλλοι απ’ αυτούς εξισλαμίστηκαν και μπήκαν στην αυλή του σουλτάνου, όπως οι γιοι του φιλόσοφου Γεώργιου Αμιρούτζη, ενώ άλλοι παρέμειναν χριστιανοί και συγκρότησαν ένα δίκτυο με επιρροή στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης . Οι αναγκαστικές μετακινήσεις ενός μέρους του χριστιανικού πληθυσμού της Τραπεζούντας στην Κωνσταντινούπολη τον 16ο αιώνα, σε συνδυασμό με την αποχώρηση ή/και τον εξισλαμισμό των παλαιών χριστιανών αρχόντων, διευκόλυναν την προσχώρηση αρκετών χριστιανών της πόλης στο ισλάμ μετά το πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα, σε βαθμό που τo 1583 η πλειονότητα των κατοίκων αυτής της παραδοσιακής χριστιανικής εστίας να είναι πια μουσουλμάνοι .

Όπως δείχνει το παράδειγμα της Τραπεζούντας, η διπλή διαδικασία εξοθωμανισμού/εξισλαμισμού του αστικού χώρου, η οποία ξεκίνησε αμέσως μετά την κατάκτηση με τη μετατροπή του ναού της Παναγίας Χρυσοκεφάλου σε τζαμί, αναθερμάνθηκε την εποχή του πουριτανικού κινήματος των καντιζαντελήδων ( [ => πολύ φανατικοί μουσουλμάνοι ] τρίτο τέταρτο του 17ου αιώνα). Κατά την περίοδο εκείνη, η αναδιατύπωση της ισλαμικής ταυτότητας με όρους «επιστροφής στις ρίζες» και η επιβεβαίωση της μουσουλμανικής υπεροχής έναντι των ζιμμήδων συνδυάστηκε με διακοινοτικές εντάσεις και κατέληξε σε ένα δεύτερο κύμα «οικιστικού εξισλαμισμού». Έτσι, μεταξύ των ετών 1665 και 1674, ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Φιλίππου καταλήφθηκε από τους μουσουλμάνους της Τραπεζούντας και μετατράπηκε σε τζαμί, παρά το ότι αρχικά ο καδής είχε επιδικάσει τον ναό στους χριστιανούς. Το γεγονός βιώθηκε τραυματικά από τους χριστιανούς, όπως φαίνεται από σχετική έμμετρη διήγηση που ελεεινολογεί τη βεβήλωση του ιερού χώρου και τη μεταστροφή του στο ισλάμ .

Αντίστοιχη κίνηση, και μάλιστα σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, ήταν η έξωση των Εβραίων κατοίκων από τη συνοικία Εμίνονου της Κωνσταντινούπολης μετά την πυρκαγιά του 1660 και η ανέγερση εκεί τζαμιού με πρωτοβουλία της βασιλομήτορος . Από τους Εβραίους, άλλωστε, προέρχεται το μοναδικό παράδειγμα μαζικού εξισλαμισμού μη μουσουλμάνων του αστικού χώρου εκείνη την εποχή. Πρόκειται για τους οπαδούς του μεσσιανικού κινήματος του Σαμπατάι Σεβί (Sabbatai Sevi), ο οποίος προσχώρησε στο ισλάμ το 1666. Ο Σαμπατάι, ένας χαρισματικός ιεροκήρυκας, είχε αναγνωριστεί ως μεσσίας , ως ο αναμενόμενος σωτήρας του εβραϊκού λαού, και, όπως ήθελαν οι φήμες που κυκλοφορούσαν, επρόκειτο να γίνει κύριος του κόσμου. Η διδασκαλία του συντάραξε τους Εβραίους ολόκληρης της Ευρώπης, αλλά προκάλεσε σάλο και ανάμεσα στις άλλες θρησκευτικές ομάδες της αυτοκρατορίας, σε μια εποχή που οι μεσσιανικές προσδοκίες ήταν πολύ διαδεδομένες . Η ανησυχία που προκάλεσε στις οθωμανικές αρχές το κήρυγμα και το πλήθος των οπαδών του οδήγησε στη σύλληψή του και τελικά στο να τεθεί στο δίλημμα του εξισλαμισμού ή του θανάτου. Ο Σαμπατάι επέλεξε την αλλαξοπιστία και τον ακολούθησαν οι πολυάριθμοι οπαδοί του στη Θεσσαλονίκη και αλλού. Το γεγονός πως η αναταραχή που προκάλεσε η διδασκαλία του χωνεύτηκε μέσω του εξισλαμισμού είναι απολύτως ενδεικτικό για τον ρόλο της θρησκευτικής μεταστροφής ως μηχανισμού ενσωμάτωσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από την άλλη μεριά, το ίδιο ενδεικτικό, για τα όρια της ενσωμάτωσης αυτή τη φορά, είναι ότι οι εξισλαμισμένοι οπαδοί του Σαμπατάι, οι λεγόμενοι ντονμέδες (dönme), αποτέλεσαν τη βάση για τη συγκρότηση μιας υβριδικής πολιτισμικής ομάδας, η οποία συνδύαζε την ενδογαμία με τον θρησκευτικό συγκρητισμό, αντιμετωπιζόταν με δυσπιστία από τους υπόλοιπους μουσουλμάνους κι ήταν απολύτως διακριτή μέχρι την ύστερη οθωμανική εποχή .

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Ζαποτέκος]

Κιζιλμπάσηδες

Σε κατεξοχήν «εχθρούς του κράτους» εκείνη την εποχή αναδείχθηκαν οι κιζιλμπάσηδες (kızılbaş, «κοκκινοκέφαλοι», από τον κόκκινο σκούφο που φορούσαν). Επρόκειτο για σιιτικούς πληθυσμούς της κεντρικής και ανατολικής Μικράς Ασίας, κυρίως χωρικούς και μέλη των τουρκομανικών ημινομαδικών φύλων, που συσπειρώθηκαν γύρω από τη μορφή του σεΐχη Ισμαήλ, ενός χαρισματικού θρησκευτικού ηγέτη από το Ερντεμπίλ (Ardabil στο βορειοδυτικό Ιράν), που έγινε σάχης της Περσίας και ιδρυτής της δυναστείας των Σαφαβιδών. Η άνοδος του Ισμαήλ στον περσικό θρόνο περί το 1500 άλλαξε τους συσχετισμούς ισχύος στην περιοχή. Ο Ισμαήλ επέβαλε τον δωδεκατισμό, κλάδο του σιιτικού ισλάμ, ως επίσημη θρησκεία του κράτους και συγκρούστηκε με τους σουνίτες Οθωμανούς, καλλιεργώντας μεσσιανικές προσδοκίες στους Μικρασιάτες Κιζιλμπάσηδες. Οι τελευταίοι, λοιπόν, δεν ήταν απλώς μια ετερόδοξη ομάδα μουσουλμάνων υπηκόων των Οθωμανών, αλλά μια ομάδα που συνδύαζε τη θρησκευτική απόκλιση με την αμφισβήτηση της νομιμότητας του σουλτάνου.

Οι Κιζιλμπάσηδες εξεγέρθηκαν εναντίον της Πύλης αρκετές φορές στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα. Το 1511 οι Οθωμανοί κατέπνιξαν την εξέγερση του Σαχ Κουλού (Şahkulu) στη Μικρά Ασία και εξαπέλυσαν διώξεις κατά των Κιζιλμπάσηδων, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, το 1514, ο σάχης Ισμαήλ νικήθηκε από τις δυνάμεις του σουλτάνου Σελίμ Α΄ στη μάχη του Τσαλντιράν (Chalderan στο βορειοδυτικό Ιράν). Η μάχη εγκαινίασε μια μακρά σειρά οθωμανοπερσικών πολέμων, οι επιπτώσεις των οποίων στους Κιζιλμπάσηδες ήταν σκληρές. Οι Οθωμανοί εξαπέλυσαν εκστρατείες καταστολής και τους καταδίωξαν με σφοδρότητα, χρησιμοποιώντας ως νομικό εργαλείο τις έννοιες της απιστίας και της αποστασίας . Η κρατική πολιτική νομιμοποιήθηκε μέσα από γνωμοδοτήσεις (φετβάδες) κορυφαίων Οθωμανών νομομαθών, οι οποίοι, κρίνοντας τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και λατρευτικές πρακτικές των Κιζιλμπάσηδων ως αποδείξεις απιστίας, κήρυξαν τους πληθυσμούς αυτούς ως αποστάτες από το ισλάμ και υποστήριξαν πως «είναι θρησκευτικό καθήκον να εκτελεστούν οι άντρες που είναι υποστηρικτές και οπαδοί του σάχη Ισμαήλ, να εξανδραποδιστούν οι γυναίκες και τα παιδιά τους και η περιουσία τους να αντιμετωπιστεί ως νόμιμη λεία πολέμου» .

=======================================================================

Δίκη αιρετικού μουσουλμάνου (1747)


Η διαταγή του βαλή αναγνώστηκε δημόσια, κι όταν ο Ντερβίς Εμινί επίστρεψε στο Μοναστήρι, συνελήφθη. Δύο κάτοικοι της πόλης, ο Χατζη-Αχμέτ εφέντης, γιος του Ομέρ, και ο Ντερβίς Ιμπραήμ, γιος του Χατζη-Αχμέτ (πιθανότατα πατέρας και γιος), οι οποίοι ήταν καλά πληροφορημένοι για τον Ντερβίς Εμινί, κατέθεσαν παρουσία του ότι είχε υποστηρίξει παλαιότερα πως «το ιερό Κοράνιο είναι ένα τεφτέρι των Οθωμανών, χωρίς θεμελίωση», πως ο παράδεισος, η κόλαση και το σιράτ [=η σαν την κόψη του σπαθιού στενή και κοφτερή γέφυρα που οδηγεί στον παράδεισο] δεν υπάρχουν, και πως το κρασί και το αλκοόλ επιτρέπονται, πως είχε πιει κρασί και αλκοόλ μπροστά τους, με το όνομα του Θεού στα χείλη του, και πως η νηστεία τον μήνα του Ραμαζανιού κι η τελετουργική προσευχή δεν είχαν βάση. «Αρνούμενος μπροστά μας τις ιερές υποχρεώσεις», συνέχισαν, «επιβεβαίωσε πως ήταν άπιστος και αιρετικός». Αφού η μαρτυρία τους έγινε δεκτή από το δικαστήριο, κατέθεσαν επίσης δεκαπέντε επιφανή άτομα (εφέντηδες, αγάδες, ένας κεχαγιάς κι ένας μουλάς [=νομομαθής] ), που αναφέρονται με τα ονόματά τους, καθώς και πολλοί ανώνυμοι κάτοικοι της πόλης και των γειτονικών καζάδων. Σύμφωνα με τα λεγόμενά τους, η απιστία κι η αίρεση του [Ντερβίς Εμινί] ήταν πασίγνωστες σε όλους. Τόνισαν ότι είχε παρασύρει αγράμματους και αμαθείς ανθρώπους που δεν ήταν σε θέση να κρίνουν και πως προκαλούσε αναταραχή στον λαό. Επί τη βάσει αυτών των καταθέσεων ζητήθηκε φετβάς από τον μουφτή της περιοχής. Ο φετβάς απαιτούσε τη θανατική ποινή.

===========================================================================

Ο Χριστόφορος Άγγελος υποβάλλεται σε ξυλοδαρμό.
Ξυλογραφία σε σχέδιο του Χριστόφορου Άγγελου από την έκδοση του έργου του Πόνησις Χριστοφόρου του Αγγέλου Έλληνος, του πολλών πληγών και Μαστίγων γευσαμένου αδίκως παρά των Τουρκών διά την εις Χριστόν πίστιν (Oxford, John Lichfeild and William Wrench, Printers to the famous Universitie, 1617). Ο περιπλανώμενος μοναχός Χριστόφορος Άγγελος συνελήφθη στην Αθήνα ανάμεσα στα 1606 με 1608 με την κατηγορία πως ήταν κατάσκοπος των Ισπανών. Σύμφωνα με την αφήγησή του, τέθηκε στο δίλημμα του θανάτου ή της μεταστροφής στο ισλάμ. Τελικά απελευθερώθηκε με τη μεσολάβηση κάποιων χριστιανών της πόλης και, πριν φυλακιστεί εκ νέου, έφυγε από την Αθήνα. Κατέληξε στην Αγγλία όπου, μεταξύ άλλων θεολογικών κειμένων, εξέδωσε ένα σύντομο έργο εξιστορώντας την περιπέτειά του.

Ο Χριστόφορος Άγγελος μας έχει δώσει και μια μαρτυρία δίωξης της ελληνικής παιδείας στην Οθωμανική αυτοκρατορία εξαιτίας φαύλων τοπικών Τούρκων αρχόντων :

Spoiler

Ο Άγγελος πήγε το 1607 στην Αθήνα να σπουδάσει. Όμως, μόλις έφτασε εκεί, συνελήφθη από τους Τούρκους, του κατέσχεσαν όλα τα βιβλία και τα χρήματά του, και μετά βίας μπόρεσε να γλιτώσει την ζωή του. Αφού λοιπόν δραπέτευσε από τις τουρκικές γαλέρες, βρέθηκε στην Αγγλία ως πρόσφυγας και εξέδωσε ένα φυλλάδιο, στον εκδοτικό οίκο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, όπου περιέγραφε όσα είδε και πέρασε:

«Πάσχει η των Ελλήνων εκκλησία σήμερον, ερημωμένη από πάσης προκοπής και επιστήμης. Η δε αιτία της κακίας ταύτης τοιαύτη εστίν. Ο μέγας Τούρκος (τουτέστιν ο βασιλεύς των Τούρκων τε και χριστιανών) επιθυμεί και θέλει έχειν ειρήνη μετά των υποτασσομένων αυτώ. Αλλά τινες εκ των αρχόντων σφόδρα υπάρχουσι κακοί και υπερήφανοι, και εκ των τοιούτων πάσχει η των Ελλήνων Εκκλησία πολλά κακά. Τούτου ένεκα, ούτε φροντιστήριον δύναται είναι, ούτε διδάσκαλος τις εφιέμενος διδάξαι μαθητάς δύναται μείναι εν ενί τόπω, καθώς εγώ γε έπαθον και είδον, και εγευσάμην των ποικίλων κακών».

https://www.oodegr.com/oode/istoria/o8w ... io5.htm#73

===============================================================================

Σκηνίτες Γιουρούκοι
Φωτογραφία με τίτλο «Tents of the Yuruks», δημοσιευμένη στο Alcide T. M. D’Andria, “An Ethnologic Study of the Yuruks”, The Popular Science Monthly 43 (1893): 186. Οι Γιουρούκοι ήταν μεταξύ των τουρκομανικών πληθυσμών που εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία κατά την υστεροβυζαντινή/σελτζουκική περίοδο. Ένα μέρος τους συμμετείχε αργότερα στην οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων.


ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Ζαποτέκος]

Η περίπτωση της Βοσνίας

Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα Βαλκάνια, στην περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης παρατηρείται μεγάλης κλίμακας και σχετικά ταχεία εξάπλωση του ισλάμ, όχι μόνο στις πόλεις αλλά και στην ύπαιθρο. Το ζήτημα έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την έρευνα, αλλά η αντιπαράθεση δεν έχει μόνο επιστημονικό χαρακτήρα: η ύπαρξη συμπαγών μουσουλμανικών πληθυσμών στην πάλαι ποτέ οθωμανική επαρχία της Βοσνίας, οι οποίοι τον 20ό αιώνα εντάχθηκαν στο γιουγκοσλαβικό κράτος και τη δεκαετία του 1990 βρέθηκαν στο επίκεντρο του πολέμου και της νέας εθνογένεσης που ακολούθησε τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, έχει δώσει έντονο πολιτικό και ιδεολογικό χαρακτήρα στη συζήτηση . Η παλαιότερη έρευνα είχε θεωρήσει ότι οι ντόπιοι κριστιάνι (krstijani, δηλαδή χριστιανοί), το ποίμνιο της μεσαιωνικής βοσνιακής Εκκλησίας, ήταν οπαδοί της βογομιλικής αίρεσης . Η «βογομιλική θεωρία», η οποία επικράτησε για μεγάλο διάστημα, απέδιδε στην υποτιθέμενη αιρετική φύση της ντόπιας Εκκλησίας μια σειρά διακριτών χαρακτηριστικών που παρατηρούνται στη βοσνιακή θρησκευτική και πολιτισμική ζωή, όπως η ανέγερση ενεπίγραφων ανάγλυφων επιτύμβιων μονόλιθων (stećci) στα νεκροταφεία του ύστερου Μεσαίωνα (από τον 11ο έως τον 15ο-16ο αιώνα). Η ίδια θεωρία ερχόταν επίσης να εξηγήσει γιατί το μεγαλύτερο μέρος των χριστιανών της Βοσνίας, η οποία ανήκε εκκλησιαστικά στο πατριαρχείο Ρώμης, προσχώρησε μαζικά στο ισλάμ, αντίθετα με τους Σέρβους γείτονές τους ή τους άλλους βαλκανικούς πληθυσμούς: οι κριστιάνι θεωρήθηκε ότι στράφηκαν στο ισλάμ μετά την οθωμανική κατάκτηση (1463) επειδή είχαν ήδη αποξενωθεί από την καθολική Εκκλησία εξαιτίας των διώξεων που είχαν υποστεί.


Επιτύμβιος μονόλιθος στη νεκρόπολη της Ραντίμλια (Radimlja), Ερζεγοβίνη.
Η πλειονότητα των μονόλιθων (stećci) στο συγκεκριμένο νεκροταφείο είναι του 15ου-16ου αιώνα.

Η θεωρία του βογομιλισμού βρήκε μεγάλη απήχηση στους βόσνιους μουσουλμάνους (κι εξακολουθεί να έχει απήχηση στο συλλογικό φαντασιακό, παρόλο που έχει καταρριφθεί από την επιστημονική έρευνα) γιατί πρόσφερε ένα εναλλακτικό αφήγημα για τον εξισλαμισμό των προγόνων τους, μακριά από το δίπολο που ερμήνευε τον ταχύ (συγκριτικά με άλλες περιοχές) εξισλαμισμό της Βοσνίας είτε ως προϊόν εξαναγκασμού είτε, ακόμη χειρότερα, ως αποτέλεσμα της προθυμίας των Βόσνιων να συνεργαστούν με τον κατακτητή. Η υπόθεση ότι η βοσνιακή Εκκλησία ήταν βογομιλική εξηγούσε τη βοσνιακή περίπτωση με όρους τοπικής θρησκευτικής ιδιαιτερότητας: ήταν αυτή που διευκόλυνε τον εξισλαμισμό, αλλά και που ταυτόχρονα έκανε το βοσνιακό ισλάμ διαφορετικό από την επίσημη οθωμανική του εκδοχή.

Οι βογόμιλοι πρέσβευαν μια δυιστική διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία ο ορατός και γήινος κόσμος είναι δημιούργημα της κακής θεότητας, ενώ ο ουράνιος κόσμος δημιούργημα της καλής. Σήμερα πια ξέρουμε ότι η βοσνιακή Εκκλησία δεν ακολουθούσε αυτήν την αίρεση ούτε κάποια άλλη: ήταν απλώς σχισματική, έχοντας αποσχιστεί από το πατριαρχείο Ρώμης . Επιπλέον, έχει καταδειχτεί ότι επιτύμβιους μονόλιθους δεν ανήγειραν μόνο οι κριστιάνι, αλλά και οι υπόλοιποι Βόσνιοι, καθολικοί, ορθόδοξοι και μουσουλμάνοι . Ξέρουμε επίσης ότι ο εξισλαμισμός των ντόπιων δεν προχώρησε τόσο γρήγορα όσο πιστευόταν παλαιότερα. Πράγματι, στις δεκαετίες μετά την οθωμανική κατάκτηση μεγάλο μέρος των κατοίκων στη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη ασπάστηκε το ισλάμ, κάτι που δεν συναντούμε σε άλλες βαλκανικές περιοχές. Πρέπει όμως να φτάσουμε στα τέλη του 16ου αιώνα για να γίνουν πλειονότητα οι μουσουλμάνοι . Ακόμα, την ίδια περίοδο δεν αυξάνεται μόνο ο αριθμός των μουσουλμάνων, αλλά και των ορθοδόξων στις βοσνιακές περιοχές. Όπως επισημαίνει ο Τζον Φάιν , η θρησκευτική μεταστροφή ήταν ένα φαινόμενο μεγάλης κλίμακας και πολλαπλών κατευθύνσεων. Βλέπουμε μέλη της βοσνιακής Εκκλησίας να ασπάζονται το ισλάμ, την ορθοδοξία ή τον καθολικισμό, με αποτέλεσμα να εξαφανίζεται η βοσνιακή Εκκλησία από το προσκήνιο. Βλέπουμε να μειώνεται πάρα πολύ ο αριθμός των καθολικών, καθώς πολλοί μεταναστεύουν, ενώ άλλοι ασπάζονται το ισλάμ ή την ορθοδοξία. Βλέπουμε την ορθοδοξία να αυξάνεται αριθμητικά, αλλά και πάλι να χάνει ορισμένα μέλη της, ιδίως προς όφελος του ισλάμ αλλά σε κάποιες περιπτώσεις και του καθολικισμού. Η θρησκευτική μεταστροφή, λοιπόν, ήταν ένα γενικό φαινόμενο πολλαπλών κατευθύνσεων. Το ισλάμ σίγουρα κέρδισε τους περισσότερους νέους προσήλυτους, αλλά και η ορθοδοξία κέρδισε πολλούς. Το ισλάμ είχε, φυσικά, ποικίλα πλεονεκτήματα: ήταν η θρησκεία του κράτους των κατακτητών και υπήρχαν υλικά πλεονεκτήματα στη σύμπλευση με τους νέους κυριάρχους. Επιπλέον, η εγκόσμια επιτυχία του φαινόταν ως σημάδι της εύνοιας του Θεού. Παρατηρούμε επίσης ότι η αλλαγή του θρησκεύματος συνέβη σταδιακά και ότι η ταχύτητά της ήταν διαφορετική από τόπο σε τόπο.

Πώς όμως μπορεί να ερμηνευθεί αυτή η ιδιαιτερότητα; Γιατί ο εξισλαμισμός προχώρησε σε τέτοια έκταση στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, σε αντίθεση με άλλες περιοχές των Βαλκανίων;

Πλέον γίνεται δεκτό από την έρευνα ότι η ιδιότυπη εκκλησιαστική κατάσταση της υστερομεσαιωνικής Βοσνίας έπαιξε όντως ρόλο στη διάδοση του ισλάμ, αλλά με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι είχε θεωρηθεί στο παρελθόν . Το σημαντικό δεν ήταν το τι ακριβώς πίστευαν οι ντόπιοι (δοξασίες που μπορούν να θεωρηθούν «αιρετικές» με δογματικούς όρους συναντούσε κανείς και σε άλλες βαλκανικές περιοχές), αλλά το ότι στα βοσνιακά εδάφη δεν υπήρχε εδραιωμένη εκκλησιαστική ιεραρχία: η βοσνιακή Εκκλησία δεν είχε επισκόπους, ενώ ο καθολικός επίσκοπος έδρευε στο ουγγρικό Ντιάκοβο (Đakovo, σήμερα στην Κροατία), έξω από την επικράτεια του μεσαιωνικού βασιλείου. Ο κλήρος ήταν ολιγάριθμος και βρισκόταν στα αναλόγως λιγοστά μοναστήρια, χωρίς ιδιαίτερη παρουσία στην αγροτική ενδοχώρα. Ήταν μάλλον αυτές οι συνθήκες, σε συνδυασμό με τον γοργό εξισλαμισμό των αρχοντικών στρωμάτων, που διευκόλυναν την εξάπλωση του ισλάμ και στην αγροτική ύπαιθρο. Είναι ενδεικτικό ότι εκεί όπου υπήρχαν μεγάλα φραγκισκανικά μοναστήρια, τα οποία άλλωστε αναγνωρίστηκαν από τον Μεχμέτ Β΄ και τους διαδόχους του, ο καθολικός πληθυσμός διατηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό .

Τέλος, για την ισχυροποίηση του ισλάμ στις βοσνιακές περιοχές καθοριστικές υπήρξαν οι δημογραφικές ανακατατάξεις μετά τον πόλεμο με τον Ιερό Συνασπισμό (1684-99) και την απώλεια της Ουγγαρίας. Πολλοί μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις περιοχές που κατέκτησαν οι Αψβούργοι μετακινήθηκαν στην οθωμανική επικράτεια κι οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Βοσνία, ενώ πολλοί χριστιανοί, ιδίως καθολικοί, κατέφυγαν στην αψβουργική πλέον Σλαβονία. Ακόμη περισσότερο: η μετατροπή της Βοσνίας σε μεθοριακή επαρχία και η στρατιωτικοποίησή της, στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της οθωμανικής άμυνας εναντίον των Αψβούργων, ενίσχυσε περαιτέρω τον οθωμανικό και μουσουλμανικό χαρακτήρα της περιοχής .

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Κατσαρίδης]

memberlist.php?mode=viewprofile&u=865&s ... bf16ddf672 δηλ. οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι ειναι ουσιαστικά εξισλαμισθέντες Σέρβοι και Κροάτες ή αποτελούσαν στην πλειοψηφια τους κάποια διακριτή θρησκευτική ομάδα;

[Arisvilla]

Στη μεσαιωνική Βοσνία υπήρχε παλιά η Εκκλησία της Βοσνίας η οποία ήταν αιρετική και δεν συνδεόταν ούτε με τους καθολικούς ούτε με τους ορθόδοξους. Οι περισσότεροι άρχοντες της Βοσνίας τότε ήταν καθολικοί αλλά υπήρχαν και οι υποστηρικτές της εκκλησίας της Βοσνίας και οι ορθόδοξοι. Υπάρχει η θεωρία οτι οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι είναι απόγονοι κυρίως αυτών των αιρετικών. Το πιο πιθανόν είναι βέβαια να είναι απόγονοι Σέρβων που μετακινήθηκαν μεταγενέστερα στην περιοχή της Βοσνίας και εξισλαμίστηκαν μετά τον 17ο αιώνα.

[Ζαποτέκος]

memberlist.php?mode=viewprofile&u=865&s ... bf16ddf672 δηλ. οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι ειναι ουσιαστικά εξισλαμισθέντες Σέρβοι και Κροάτες ή αποτελούσαν στην πλειοψηφια τους κάποια διακριτή θρησκευτική ομάδα;

Όπως λέει το κείμενο η Βοσνία

ανήκε εκκλησιαστικά στο πατριαρχείο Ρώμης.

Δεν ήταν αιρετική. Ήταν όμως

σχισματική, έχοντας αποσχιστεί από το πατριαρχείο Ρώμης .

Με την οθωμανική κατάκτηση

Μέλη της βοσνιακής Εκκλησίας ασπάζονται το ισλάμ, την ορθοδοξία ή τον καθολικισμό, με αποτέλεσμα να εξαφανίζεται η βοσνιακή Εκκλησία από το προσκήνιο.

Μειώνεται πάρα πολύ ο αριθμός των καθολικών, καθώς πολλοί μεταναστεύουν, ενώ άλλοι ασπάζονται το ισλάμ ή την ορθοδοξία.

Το ισλάμ σίγουρα κέρδισε τους περισσότερους νέους προσήλυτους, αλλά και η ορθοδοξία κέρδισε πολλούς.

Γιατί ο εξισλαμισμός προχώρησε σε τέτοια έκταση στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, σε αντίθεση με άλλες περιοχές των Βαλκανίων;

Spoiler

Πλέον γίνεται δεκτό από την έρευνα ότι η ιδιότυπη εκκλησιαστική κατάσταση της υστερομεσαιωνικής Βοσνίας έπαιξε όντως ρόλο στη διάδοση του ισλάμ, αλλά με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι είχε θεωρηθεί στο παρελθόν . Το σημαντικό δεν ήταν το τι ακριβώς πίστευαν οι ντόπιοι (δοξασίες που μπορούν να θεωρηθούν «αιρετικές» με δογματικούς όρους συναντούσε κανείς και σε άλλες βαλκανικές περιοχές), αλλά το ότι στα βοσνιακά εδάφη δεν υπήρχε εδραιωμένη εκκλησιαστική ιεραρχία: η βοσνιακή Εκκλησία δεν είχε επισκόπους, ενώ ο καθολικός επίσκοπος έδρευε στο ουγγρικό Ντιάκοβο (Đakovo, σήμερα στην Κροατία), έξω από την επικράτεια του μεσαιωνικού βασιλείου. Ο κλήρος ήταν ολιγάριθμος και βρισκόταν στα αναλόγως λιγοστά μοναστήρια, χωρίς ιδιαίτερη παρουσία στην αγροτική ενδοχώρα. Ήταν μάλλον αυτές οι συνθήκες, σε συνδυασμό με τον γοργό εξισλαμισμό των αρχοντικών στρωμάτων, που διευκόλυναν την εξάπλωση του ισλάμ και στην αγροτική ύπαιθρο. Είναι ενδεικτικό ότι εκεί όπου υπήρχαν μεγάλα φραγκισκανικά μοναστήρια, τα οποία άλλωστε αναγνωρίστηκαν από τον Μεχμέτ Β΄ και τους διαδόχους του, ο καθολικός πληθυσμός διατηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό.

Τέλος, για την ισχυροποίηση του ισλάμ στις βοσνιακές περιοχές καθοριστικές υπήρξαν οι δημογραφικές ανακατατάξεις μετά τον πόλεμο με τον Ιερό Συνασπισμό (1684-99) και την απώλεια της Ουγγαρίας. Πολλοί μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις περιοχές που κατέκτησαν οι Αψβούργοι μετακινήθηκαν στην οθωμανική επικράτεια κι οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Βοσνία, ενώ πολλοί χριστιανοί, ιδίως καθολικοί, κατέφυγαν στην αψβουργική πλέον Σλαβονία. Ακόμη περισσότερο: η μετατροπή της Βοσνίας σε μεθοριακή επαρχία και η στρατιωτικοποίησή της, στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της οθωμανικής άμυνας εναντίον των Αψβούργων, ενίσχυσε περαιτέρω τον οθωμανικό και μουσουλμανικό χαρακτήρα της περιοχής .

[Ζαποτέκος]

Διαδικασίες (επαν)εκχριστιανισμού

Η προώθηση των χριστιανικών δυνάμεων σε οθωμανικά εδάφη από την εποχή του πολέμου με τον Ιερό Συνασπισμό (1684-99) και μετά συνοδεύτηκε από τον εκχριστιανισμό των μουσουλμάνων κατοίκων που παρέμειναν στους τόπους τους. Έτσι στην Πελοπόννησο, μετά την κατάληψη της από τους Βενετούς το 1687, περίπου 4.000 μουσουλμάνοι ασπάστηκαν τον χριστιανισμό. Σχεδόν οι μισοί κατάγονταν από την περιοχή της Γαστούνης, όπου είχαν σημειωθεί ομαδικοί εξισλαμισμοί τις προηγούμενες δεκαετίες, εκχριστιανίστηκαν όμως και πολλοί εκ γενετής μουσουλμάνοι. Είτε επρόκειτο για επανεκχριστιανισμούς είτε όχι, οι άνθρωποι αυτοί και τα παιδιά τους βαπτίστηκαν κι έζησαν ως ορθόδοξοι ή καθολικοί για τα επόμενα τριάντα χρόνια. Με την επάνοδο των Οθωμανών το 1715, οι εκχριστιανισμένοι μουσουλμάνοι θα βρεθούν αντιμέτωποι με τον νόμο: θα κριθούν αποστάτες και θα εξανδραποδιστούν. Θα απελευθερωθούν, ωστόσο, και θα τους επιτραπεί να παραμείνουν στα χωριά τους «για να μην ερημωθεί η επαρχία», όπως αναφέρει η σχετική σουλτανική διαταγή, αφού όμως πρώτα επανέλθουν στο ισλάμ και εξαγοράσουν από το οθωμανικό δημόσιο τις γυναίκες και τα παιδιά τους .

Φαινόμενα εκχριστιανισμού μουσουλμάνων παρατηρούνται και στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Κατά κανόνα επρόκειτο για γυναίκες και παιδιά που είχαν αιχμαλωτιστεί στη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων και ζούσαν υπηρετώντας στα σπίτια ή δουλεύοντας στα χωράφια των κυρίων τους. Υπήρχαν όμως και άνδρες που είχαν ασπαστεί τον χριστιανισμό στα πεδία των μαχών για να σώσουν τη ζωή τους ή για να γλιτώσουν τη σκλαβιά . Ορισμένοι προέρχονταν από οικογένειες εξισλαμισμένων χριστιανών, ειδικά στην περιοχή της Λακωνίας . Επί Καποδίστρια, αλλά και αργότερα επί Όθωνα, οι νεοφώτιστοι χριστιανοί που παρέμειναν στην ελληνική επικράτεια θα απογραφούν και θα ενσωματωθούν ως πολίτες του νεοσύστατου κράτους.

Το κίνητρό τους ήταν η βελτίωση της κοινωνικοοικονομικής τους θέσης στα νέα πλέον δεδομένα της εποχής, όπως αυτά εκφράζονταν σε τοπικό επίπεδο. Εκείνο που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφασή τους ήταν οι ριζικές αλλαγές που είχαν επιφέρει στους όρους ζωής τους οι μεταρρυθμιστικές αλλαγές. Μια απ’ αυτές τις αλλαγές ήταν η καθιέρωση της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας για τους μουσουλμάνους υπηκόους κατά τη δεκαετία του 1840 . Προσπαθώντας να αποφύγουν τις συνέπειες μιας υποχρέωσης που έθιγε τη ροή της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, ιδιαίτερα στην επαρχία, οι κάτοικοι της περιοχής της Σπαθίας στην Αλβανία δήλωσαν το 1832, και εκ νέου το 1846-47, πως δεν ήταν μουσουλμάνοι αλλά ορθόδοξοι χριστιανοί . Αντιστοίχως, κάποιοι μουσουλμάνοι της περιοχής του Κοσόβου μεταστράφηκαν την ίδια εποχή στον καθολικισμό, έχοντας την υποστήριξη (και υφιστάμενοι την πίεση) της καθολικής Εκκλησίας, που με τη σειρά της επιχειρούσε να εκμεταλλευτεί τις μεταρρυθμίσεις για να ξανακερδίσει το ποίμνιο που είχε χάσει με τους αθρόους εξισλαμισμούς του 18ου αιώνα. Η κίνησή τους ήταν επίσης, τουλάχιστον εν μέρει, «μια τοπική αντίδραση ενάντια στην εφαρμογή του συστήματος υποχρεωτικής στράτευσης», το οποίο είχε προκαλέσει και εξεγέρσεις.

Δέκα χρόνια αργότερα ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο οι Κρωμλήδες του Πόντου, που ήταν παραδοσιακά συνδεδεμένοι με την εξόρυξη και κατεργασία των μεταλλευμάτων μολυβδούχου αργύρου στην περιοχή της Κρώμνης, στα νότια της Τραπεζούντας. Η πρόσφατη παρακμή των ορυχείων, σε συνδυασμό με την απώλεια του προνομιακού καθεστώτος των κατοίκων ως μεταλλωρύχων, τους επιβάρυνε φορολογικά και τους κατέστησε υπόχρεους στρατιωτικής θητείας . Έτσι το 1857 οι αντιπρόσωποι των Κρωμλήδων κατέθεσαν στους πρόξενους των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην Τραπεζούντα μια αίτηση που προσδιόριζε την κοινή απόφασή τους να αποκαλύψουν την έως τότε κρυμμένη από τους Οθωμανούς ορθόδοξη χριστιανική τους ταυτότητα και να επιζητήσουν να αναγνωριστούν επίσημα ως χριστιανοί. Στις προσπάθειες αυτές έπαιξε σημαντικό ρόλο, βέβαια, η δέσμευση της οθωμανικής κυβέρνησης από το 1844 να σταματήσει τις εκτελέσεις των αποστατών από το ισλάμ, η οποία όντως υλοποιήθηκε.

Τέτοιες περιπτώσεις συλλογικών μεταστροφών προς τον χριστιανισμό παρατηρούνται σποραδικά σε ολόκληρη τη διάρκεια του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Αρκετοί μουσουλμάνοι Κρητικοί, όπως το γένος των Κουρμούληδων, διακήρυξαν τη χριστιανική τους ταυτότητα στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και δημιούργησαν ένα προηγούμενο μεταστροφών στον χριστιανισμό που συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του αιώνα . Οι Σταυριώτες, μια ακόμα ομάδα Ποντίων, συγγενής πολιτισμικά με τους Κρωμλήδες. που καταγόταν από την περιοχή του οικισμού Σταυρί και είχε μεταναστεύσει στα μεταλλεία του Ακντάγ (Akdağ) της κεντρικής Μικράς Ασίας, διεκδίκησε τη χριστιανική ιδιότητα μετά τη διακήρυξη του οθωμανικού συντάγματος το 1876, που επιβεβαίωνε τη θρησκευτική ελευθερία στην αυτοκρατορία . Σε ένα άλλο μεσογειακό νησί, εκείνο της Κύπρου, κάποια μέλη της κοινωνικής ομάδας των λινοβάμβακων, ενός πολιτισμικά υβριδικού πληθυσμού που προερχόταν από εξισλαμισμό και συνδύαζε τη μουσουλμανική ταυτότητα με την άσκηση ισλαμικών και χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών (ο όρος δηλώνει ακριβώς το δισυπόστατο της κατάστασής τους), προσχώρησαν στην ορθοδοξία μετά την εγκαθίδρυση της αγγλικής κυριαρχίας το 1878. Μάλιστα, η μεταστροφή των λινοβάμβακων στην ορθοδοξία έγινε σε κλίμα ανταγωνισμού ανάμεσα στον ορθόδοξο κλήρο και τους μαρωνίτες, οι οποίοι τους ωθούσαν να μεταστραφούν στον καθολικισμό .

Οι περισσότερες από αυτές τις κινήσεις εκχριστιανισμού είναι επίσης δηλωτικές για το πώς επηρέαζαν τους οθωμανούς υπηκόους οι αλλαγές στην ισορροπία δυνάμεων μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της χριστιανικής Ευρώπης, η οποία είχε γείρει προς την πλευρά της δεύτερης. Ως χριστιανοί, οι Κρωμλήδες και οι Σπαθιώτες θα μπορούσαν να επωφεληθούν από το γεγονός πως οι πρόξενοι, οι αντιπρόσωποι των ευρωπαϊκών δυνάμεων στις οθωμανικές επαρχίες, ασκούσαν πίεση για το σεβασμό της ισότητας μεταξύ των θρησκευτικών ομάδων της αυτοκρατορίας και συχνά, ιδίως οι Ρώσοι, που ήθελαν να παρουσιάζονται ως οι κατεξοχήν προστάτες των χριστιανών, δεν δίσταζαν να παρεμβαίνουν υπέρ των τελευταίων. Επιπλέον, ήταν ορατό το ενδεχόμενο επέκτασης της Ρωσίας στον οθωμανικό Πόντο και της Ελλάδας στην Κρήτη, καθώς από τα μέσα του αιώνα κέρδιζε έδαφος η Μεγάλη Ιδέα. Δεν εννοούμε εδώ, βέβαια, πως οι προσδοκίες των πληθυσμών, που με το επιχείρημα του κρυπτοχριστιανισμού αξίωναν να αναγνωριστούν επίσημα ως χριστιανοί, βασίζονταν στον ψυχρό υπολογισμό. Επισημαίνουμε απλώς ότι οι άνθρωποι αυτοί, που είχαν ζήσει για πάνω από έναν αιώνα σε συνθήκες «διπλής ταυτότητας», έλαβαν αποφάσεις κι έκαναν επιλογές σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες. Όμως οι μεταστροφές στον χριστιανισμό, παρά τον σάλο που ξεσήκωσαν και τη δημοσιότητα που έλαβαν, παρέμειναν περιορισμένες. Ο φόβος των Οθωμανών πως θα πυροδοτούνταν μαζικά κύματα αποστασίας από το ισλάμ, με στόχο την αποφυγή της στρατιωτικής θητείας, έμεινε απραγματοποίητος . Το γεγονός πως οι εκχριστιανισμοί συνέβησαν μόνο σε περιοχές με ιδιαίτερη πολιτισμική φυσιογνωμία και υπό την επίδραση «μικροτοπικών» παραγόντων δείχνει πως οι μουσουλμάνοι της αυτοκρατορίας δεν ήταν καθόλου πρόθυμοι να απαρνηθούν την εθνοθρησκευτική τους ταυτότητα. Ακόμα και πολιτισμικά υβριδικοί πληθυσμοί, όπως οι ελληνόφωνοι Βαλλαάδες της Μακεδονίας ή η μεγάλη πλειονότητα των επίσης ελληνόφωνων Τουρκοκρητικών και Τουρκοκυπρίων, παρέμειναν μουσουλμάνοι.

========================================================================
Αρμένιοι

Στη διάρκεια των σφαγών, μεγάλος αριθμός Αρμενίων κατάφυγε στην προσχώρηση στο ισλάμ για να προστατευτεί από τις επιθέσεις. Όπως έγραφε ο διερμηνέας της αγγλικής πρεσβείας, ο οποίος συμμετείχε σε μια έκτακτη επιτροπή που είχε αποσταλεί από την πρωτεύουσα για να εξετάσει τις συνθήκες μαζικού εξισλαμισμού των Αρμενίων στην περιοχή του Μπιρετζίκ (Birecik) στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία το 1895

θα ήθελα εδώ να επισημάνω –και πρόκειται για μια διάκριση στην οποία οι τουρκικές αρχές δίνουν μεγάλη έμφαση– ότι οι μουσουλμάνοι δεν κάλεσαν με τσεκούρια στα χέρια τους τους χριστιανούς να διαλέξουν ανάμεσα στο ισλάμ και τον θάνατο, αλλά απλά έδειξαν και απέδειξαν την αποφασιστικότητά τους να σφαγιάσουν όλους τους χριστιανούς […]. Οι μουσουλμάνοι δεν πρόσφεραν τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ του ισλάμ και του θανάτου· όμως η μόνη δυνατότητα επιλογής που είχε απομείνει στους χριστιανούς ήταν αυτή μεταξύ του θανάτου ή του ισλάμ. Έτσι οι Αρμένιοι έγιναν μουσουλμάνοι από τη δική τους ελεύθερη επιλογή, αν βέβαια οι άνθρωποι σε τέτοιες τρομακτικές συνθήκες μπορεί να θεωρηθούν με κάποιον τρόπο πως πράττουν ελεύθερα και διαθέτουν ελεύθερη βούληση .


Με αυτόν τον τρόπο οι Αρμένιοι βρέθηκαν σε ένα καθεστώς επικίνδυνης αμφισημίας. Σύμφωνα με τον ιερό νόμο και με την παράδοση, η δήλωση πως προσχωρούσαν στο ισλάμ τους καθιστούσε αυτομάτως μουσουλμάνους· σύμφωνα με τις οθωμανικές αρχές, ωστόσο, ο εξισλαμισμός δεν είχε ολοκληρωθεί. Αυτήν την περίπλοκη κατάσταση περιέγραφε ο διερμηνέας της αγγλικής πρεσβείας ως εξής:

Καθώς η προβλεπόμενη από το νόμο τυπική διαδικασία δεν είχε ολοκληρωθεί, […] και καθώς ο [μουσουλμανικός] πληθυσμός συνέχιζε να είναι απειλητικός και να τους κατηγορεί [τους Αρμένιους] για ανειλικρίνεια στην προσχώρηση στη νέα τους θρησκεία, οι Αρμένιοι, για να αποδείξουν την ειλικρίνειά τους απέναντι στις απειλές, μετέτρεψαν την εκκλησία τους σε τζαμί, το οποίο ονόμασαν «τζαμί Χαμιντιέ» προς τιμήν της αυτοκρατορικής μεγαλειότητας του σουλτάνου [Αμπντουλχαμίντ]· κάποιοι παντρεύτηκαν μια δεύτερη γυναίκα ή έκαναν περιτομή… Όλοι τώρα φορούν τουρμπάνια και με ζήλο επισκέπτονται το τζαμί και τηρούν τις πρακτικές της νέας τους θρησκείας .

Λίγα χρόνια μετά τις σφαγές, όμως, πολλοί από τους Αρμένιους που είχαν προσχωρήσει στο ισλάμ επανήλθαν στον χριστιανισμό, πράγμα που διευκολύνθηκε από το γεγονός πως ο εξισλαμισμός τους δεν είχε επισήμως επικυρωθεί.

===================================================================
Δίκη για αποστασία από νεομαρτυρικό βίο (1643)
Πηγή: Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης

[…] ταύτα ακούσαντες οι Αγαρηνοί, και βλέποντες πως έγινε πάλιν Χριστιανός, και ηρνήθη την θρησκείαν τους, έτρεξαν κατεπάνω του με μεγάλον θυμόν, και τον άρπαξαν· και δέρνοντες, και σπρώχνοντες, τον επήγαν εις τον κριτήν [=δικαστή] του τόπου εκείνου, και εμαρτύρησαν, πώς ήτον Τούρκος, και τώρα έγινε Ρωμαίος, και υβρίζει την πίστιν μας, και τον προφήτην μας· ο δε κριτής καθώς το ήκουσε, πολλά το επικράνθη [=πικράθηκε πολύ] και λέγει του, Ρωμαίος είσαι ή Τούρκος; ο δε Μάρτυς του λέγει· Χριστιανός ήμουν, και πάλιν Χριστιανός είμαι, και τον Χριστόν μου προσκυνώ, και λατρεύω, και ομολογώ Θεόν αληθινόν· την δε εδικήν σας πίστιν, αρνούμαι, και αποστρέφομαι. Ταύτα ακούσας ο κριτής, εθυμώθη κατά πολλά, και πρώτα μεν ώρισε και τον έδειραν ανηλεώς, έπειτα επρόσταξε και τον έβαλαν εις την φυλακή, εις την οποίαν πολλά τον ετυράννησαν, και πολλά Μαρτύρια του έκαμαν οι κατάρατοι· αλλ’ ο Μάρτυς περισσότερον μάλλον εδυναμώνετο υπό της χάριτος του Κυρίου· και εκείνοι μεν εκουράσθησαν τυραννούντες τον, ο δε Μάρκος ως τρυφήν [=απόλαυση] είχε τα κολαστήρια, και επεθύμα, και εδιψούσε τον θάνατον περισσότερον, από την ζωήν, διά να απολαύση τα αιώνια αγαθά. Τέλος πάντων, ως είδαν, πως δεν ημπορούν να τον κάμουν να αρνηθή την πίστιν του, τον επήγαν πάλιν εις τον κριτήν· όστις πάλιν πολλά τον είπε, και πολλά τον εφοβέρισεν· αλλ’ ο Μάρτυς εις ουδέν τα ελογαρίαζε· […] τότε ο κριτής βλέποντας το αμετάθετον της γνώμης του, επρόσταξε, και τον επήγαν εις τον τόπον της καταδίκης, και εκεί κλίνοντας ο Μάρτυς την κεφαλήν, εδέχθη διά ξίφους το μακάριον τέλος […]

Δίκη για αποστασία από ιεροδικαστικό έγγραφο (1627)

Την 26η του μηνός Ζιλκαντέ του ιερού, του παρόντος έτους 1036 [=8 Αυγούστου 1627], ημέρα Κυριακή, ήλθε στο δικαστήριο της πόλεως Βεροίας ενώπιον του ιεροδικείου ένας άνδρας αγνώστου ιδιότητος και ονόματος, με κίτρινο σκούφο στο κεφάλι και ρόπαλο στο χέρι. «Έρχομαι από το Κατώφλι της Ευδαιμονίας [=από το σουλτανικό παλάτι]», είπε, «και πηγαίνω με αγγελιοφόρο στον υψηλότατο Κενάν πασά, τον γενικό εντεταλμένο για την εξέταση των αδικιών στη Ρούμελη» […] «είμαι από τους τσαούσηδες της Υψηλής Πύλης· ονομάζομαι Ομέρ τσαούς και πηγαίνω στον κραταιότατο Κενάν πασά». Όταν δημιουργήθηκε η υποψία από την ομιλία του ότι ήταν άπιστος Ρωμιός και του ειπώθηκε: «Εσύ δεν είσαι μουσουλμάνος, είσαι άπιστος», απάντησε: «Είμαι μουσουλμάνος· το όνομά μου είναι Ομέρ· είμαι από τους τσαούσηδες της Υψηλής Πύλης». Όταν του έγινε η πρόταση: «Αν είσαι μουσουλμάνος, απάγγειλε την ομολογία της πίστης», πρόφερε με ευπείθεια, συναίνεση και ειλικρινή καρδιά:
«Ομολογώ ότι δεν υπάρχει [άλλος] θεός από τον Θεό κι ότι ο Μωάμεθ είναι ο απεσταλμένος Του», και απάντησε: «Είμαι από το ντεβισρμέ [=παιδομάζωμα] του Μεχμέτ αγά, είμαι τσαούσης του παντισάχ [=σουλτάνου], το όνομά μου είναι Ομέρ τσαούς». Μετά που είχε διαπιστωθεί ότι ήταν μουσουλμάνος, είπε ενώπιον των μουσουλμάνων, των οποίων τα ονόματα έχουν καταχωριστεί στο τέλος του [παρόντος] εγγράφου: «Είμαι άπιστος· είμαι από το χωριό Μιτζεχώρια στον καζά Καρπενησίου· το όνομά μου είναι Στάθης γιος του Γιάννη· δε δέχομαι το ισλάμ», κι έβγαλε από τον κόρφο του ένα είδωλο [=έναν σταυρό] και το προσκύνησε κατά τις άκυρες συνήθειές τους. Φυλακίστηκε για τρεις ημέρες και το ζήτημα διερευνήθηκε με προσοχή από νομικής πλευράς. Όταν του έγινε η πρόταση να μετανοήσει, να απελευθερωθεί από τις άκυρες θρησκευτικές πεποιθήσεις και να έλθει στη θρησκεία του ισλάμ, αρνήθηκε παντελώς και τελείως να γίνει μουσουλμάνος, οπότε και διαπιστώθηκε η απιστία του. Καθώς διαπιστώθηκε ότι είναι αποστάτης, σύμφωνα με τις γνωμοδοτήσεις που περιλαμβάνονται στις συλλογές Φεταβά-ι Καντιχάν και Ντουρέρ-ι Γουράρ, παραδόθηκε στον διοικητή της πόλης Αλή μπέη για να τιμωρηθεί αναλόγως. Ό,τι έλαβε χώρα καταγράφηκε το πρώτο δεκαήμερο του μήνα Ζιλχιτζέ του ιερού, του έτους 1036 [=13-22 Αυγούστου 1627].

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).