Πηγή : εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος , Β. ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ
Κατά την Μεσοβυζαντινή Περίοδο , στην Μικρά Ασία ( Ταύρος και Καππαδοκία ) υπήρχαν οι απελάτες και οι ακρίτες. Οι
απελάτες ( απελαύνειν - απελαύνοντες τα θρέμματα [ = ζώα ] ) = ζωοκλέφτες ήταν ληστές. Οι ακρίτες κυνηγούσαν τους απελάτες και απέκρουαν τους μουσουλμάνους επιδρομείς. Συχνά οι απελάτες μεταβάλλονταν σε ακρίτες. Διάσημοι απελάτες ήταν ο Φιλόπαππος, ο Κίνναμος, ο Ιωαννίκιος κ.α. Ο Διγενής Ακρίτας , πριν γίνει ακρίτας, ήταν απελάτης.
Κατά τον Ζακυνθηνό απώτεροι πρόγονοι των κλεφτών και των αρματολών ήταν οι απελάτες και οι ακρίτες.
Κατά τον Aπόστολο Βακαλόπουλο :
Η λέξη
αρματολός δεν αναφέρεται στα ελληνικά κείμενα ως το τέλος τουλάχιστον του 17ου αι. Προέρχεται απ' το λατινικό
arma = όπλο και
armatus = οπλοφόρος και στην Βαλκανική εισήχθη μέσω της ελληνικής γλώσσας. Οι Τούρκοι ( α΄μισό 15ου αι. ) την ανέφεραν ως
martoloz/martoloslar και οι Βενετοί ( 16ος αι. ) ως
martolosi/martalosi ( αρματολοί ). Στην αρχή σήμαινε τον ένοπλο , τον φρουρό κάστρων και τον πειρατή των θαλασσών και των ποταμών ( κυρίως του Δούναβη ).
Ο θεσμός των αρματολών ίσως δημιουργήθηκε επί σουλτάνων Οσμάν Γαζή ( 1300 - 26 ) και Ορχάν ( 1326 - 62 ) για την ασφάλεια του οθωμανικού κράτους. Αρχικά οι αρματολοί ήταν μονάδες του τουρκικού στρατού που σχηματίζονταν από κατοίκους των κατακτημένων περιοχών , απαλάσσονταν απ' την φορολογία και το παιδομάζωμα και ακολουθούσαν τον οθωμανικό στρατό στις εκστρατείες του. Το πρώτο αρματολίκι στην Ελλάδα μάλλον δημιουργήθηκε στην περιοχή των Αγράφων επί Μουράτ Β΄( 1421 - 51 ), αμέσως μετά την κατάληψη της Θεσσαλίας από τους Τούρκους, και επεκτάθηκε αργότερα στον Όλυμπο.
Τον 15ο αι. αναφέρονται αρματολοί χριστιανοί στο σαντζάκι των Σκοπίων , αρματολοί - φρουροί κάστρων που πολεμούσαν τους Βενετούς στην Δαλματία και το 1492 αναφέρονται 500 αρματολοί ως φρουροί στην περιοχή του Βελιγραδίου. Τον Σεπτέμβριο του 1503 αρματολοί χρησιμοποιήθηκαν στην επίθεση του τουρκικού στρατού κατά της πόλης Σπαλάτο της Δαλματίας.
Τον 16ο αι. αυξήθηκαν οι κλέφτες , αυξήθηκε συνεπώς και η ανάγκη φύλαξης των οδικών αρτηριών και των κλεισουρών ( δερβενίων ) στο οργανωμένο οθωμανικό κράτος. Έτσι επί Σουλεϊμάν Μεγαλοπρεπούς ( 1520 - 66 ) αυξήθηκε και ο αριθμός των αρματολικιών. Στο β΄μισό του 16ου αι. αναφέρονται στις τουρκικές πηγές τα αρματολίκια Ιωαννίνων , Τζουμέρκων , Αγράφων , Σερβίων , Γρεβενών , Ελασόνας , Δομενίκου , Τρικάλων , Ανασελίτσας , Κάρλελι , Πατρατζικίου , Άρτας , Βελιγραδίου, Σμενδέροβου , Δέλβινου , Κορυτσάς , Ελμπασάν , Αυλώνας και Σκοπίων. Υποχρέωση των αρματολών ήταν να φυλάνε τα ορεινά περάσματα ( κλεισούρες ) και να προστατεύουν τους κατοίκους από ληστές.
Στην Μακεδονία τα πιο γνωστά αρματολίκια ήταν της Βέροιας , των Σερβίων , της Ελασόνας, των Γρεβενών και της Μηλιάς . Στην δυτική Ελλάδα των Τζουμέρκων , του Μαλακασίου , του Ξηρομέρου , του Λιδορικίου και του Βενέτικου. Στη Θεσσαλία του Ολύμπου , των Αγράφων , των Χασίων , του Μαυροβουνίου και του Πατρατζικίου - Υπάτης.
Στην Πελοπόννησο δεν αναφέρονται αρματολίκια. Υπήρχε όμως σύμφωνα με τουρκικές πηγές αρματολίκι απ' τον 17ο αι. στα Μεγάλα Δερβένια ( περιοχή Κιθαιρώνα - Κορινθιακού κόλπου ) με 2000 περίπου αρματολούς.
Υπήρχαν όμως στον Μοριά κάποι. Ο πιο γνωστός ήταν ο περίφημος κλέφτης Ζαχαριάς Μπαρμπιτσιώτης ( 1759 - 1805 ) που είχε αναγνωριστεί απ' τις οθωμανικές αρχές ως κάπος στην Λακωνία και φύλακας των διαβάσεων ( 1787 ).
Ο Νικόλαος Κασομούλης αναφέρει 11 μεγάλες αρματολικές περιφέρειες ( πρωτάτα ) : α) Καστριάς - Σιάτιστας - Κοζάνης - Βέροιας - Βοδενών β) Ολύμπου γ) Χασίων δ) Ασπροποτάμου ε) Αγράφων στ) Βάλτου ζ) Βόνιτσας η) Ξηρομέρου θ) Καρπενησίου ι) Βλοχού ια) Πατρατζικίου ( Υπάτης ). Ο Φωριέλ ( εκδότης ελληνικών δημοτικών τραγουδιών , 1824 ) απαριθμεί 17 αρματολίκια ( 3 στην Μακεδονία [ νοτίως του ποταμού Αξιού ] , 10 στην Θεσσαλία και την Boιωτία και 4 στην Αιτωλοακαρνανία και στην Ήπειρο .
O αρματολός έπρεπε να τα έχει καλά και με τους Τούρκους και με τους προεστούς όπως λέει το δημοτικό :
Γέροντες θέλουν χάιδεμα και αγάδες θέλουν άσπρα,
κι ο καπετάνιος δόκιμος για να τους κυβερνήση.
Απ' το 1722 ξεκίνησε η σταδιακή αντικατάσταση των χριστιανών αρματολών από "ευσυνείδητους και τίμιους μουσουλμάνους"

, κυρίως Αλβανούς.
Το 1765 , λίγο πριν τα Ορλοφικά , πολλοί καπετάνιοι , παλαιοί αρματολοί , προσπάθησαν να εξεγείρουν τους κατοίκους της Λάρισας κατά των διορισμένων από τις τουρκικές αρχές δερβεναγάδων , προκειμένου να διατηρήσουν οι ίδιοι τη δύναμή τους και να προασπίσουν τα συμφέροντά τους.
Ως το τέλος του 17ου αι. οι αρματολοί κυνηγούσαν τους κλέφτες. Απ' τον 18ο αι. ξεκινάει η συνεργασία μεταξύ τους και η μετατροπή των αρματολών σε κλέφτες και αντίστροφα. Οι αρματολοί συμμετείχαν στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα.
Η
πρώτη γνωστή μνεία των κλεφτών με την ειδική σημασία της λέξης , βρίσκεται σε βραχύ χρονικό του 1534. Τον χρόνο αυτό
"άφησαν οι Φράγκοι την Κορώνη ατοί τους και ήλθε τότες ένας φλαμπουριάρης [ Τούρκος αξιωματούχος ] και εστάθη εις τον Μορέα και εμπιτάρισε την Κορώνη και έπιασε τους κλέφτες του Μορέως".
Ο Παπαρρηγόπουλος για τους κλέφτες :
Οι λέξεις "κλέφτης" και "αρματολός" περίπου ταυτίστηκαν στην συνείδηση του λαού όπως δείχνουν τα δημοτικά άσματα του 18ου αι. :
- Σαράντα χρόνους έζησα αρματολός και κλέφτης ...
- ... πώς πολεμούν οι κλέφτες , οι κλέφτες κι αρματολοί κι ο Γιάννης Μπουκουβάλας ...
Το 1705 , όταν ο Τούρκος σιλιχτάρης ( στρατιωτικός αξιωματούχος ) πήγε στη Νάουσα με σκοπό να στρατολογήσει 50 νέους για τα γενιτσαρικά τάγματα , ο αρματολός της περιοχής Ζήσης Καραδήμος με τους δυο γιούς του φόνευσαν τον σιλιχτάρη και ματαίωσαν το παιδομάζωμα [ στην πραγματικότητα στρατολόγηση - το τυπικό παιδομάζωμα στα Βαλκάνια είχε καταργηθεί το 1638 απο τον Μουράτ Δ΄ ]. Λέει τουρκικό φιρμάνι :
"οι άπιστοι ούτοι φονείς έχοντες επικεφαλής τον αρματολόν Ζήσην Καραδήμον και τους δύο αυτού υιούς , ύψωσαν την σημαίαν της ανταρσίας και διατρέχοντες τα όρη και τας πεδιάδας των καζάδων Βεροίας και Ναούσης διέπραξαν και εξακολουθούν να διαπράττουν κακουργήματα. " Τελικά ο Καραδήμος αιχμαλωτίστηκε και θανατώθηκε.
Φιρμάνι της 13/6/1714 προς τους αξιωματούχους του βιλαετίου της Θεσσαλονίκης αναφέρει πως
"εις τους καζάδες Γιαννιτσών και Εδέσσης κλέφτες και αρματολοί κατά την συνήθειάν των αποσυρθέντες εις τα πέριξ όρη συγκέντρωσαν περί τους 70 ή 80 ομόφρονάς των , διαπράττοντας πλείστας λεηλασίας και ληστείας ... φράσσουν τον δρόμο εις τους διερχομένους οδοιπόρους και κατοίκους , αρπάζουν τας περιουσίας των και προξενούν καταστροφάς."
Ο Ρήγας Βελεστινλής , στον
Ύμνο πατριωτικό της Ελλάδος και όλης της Γραικίας αναφέρει ονομαστικά 30 περίπου κλεφταρματολούς που πρέπει να μιμηθούν όλοι οι Έλληνες.