Εξισλαμισμοί κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας

[Ζαποτέκος]

Και πολλοί τινές τον είπαν ότι: Έλα γίνου Τούρκος και ημείς να σε γλητόσωμεν. Και αυτός τους έβριζεν και σκύλους και απίστους τους έλεγεν. Και έτζη τον επαλούκωσαν.

[img]https://i.postimg.cc/qM5Cq4bw/66-F ... .jpg[/img]

Γνωρίζεις κανενα ανάλογο περιστατικο;

Δες ένα άλλο απ' την Νότια Ελλάδα :

Ο ΜΥΘΟΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΦΑΓΟΥΣ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥΒΙΣΤΑΣ της Μάνης

Από ένα μύθο, που ακούγεται στην περιοχή της Ανδρούβιστας, ίσως μπορεί να βγει ένα συμπέρασμα για το τέλος των Σλάβων της περιοχής, που
ίσως ζούσαν σε ξεχωριστές κοινότητες και σε ημιάγρια κατάσταση. Ο μύθος λέει:

«...Στα παλιά χρόνια, ίσως στην εποχή του Γερακάρη ή και παλιότερα, στην περιοχή της Ανδρούβιστας ζούσαν άγριοι, που ήταν και ανθρωποφάγοι
ακόμη. (Ο χαρακτηρισμός αυτός μπορεί να σχετίζεται με το έθιμο του μασχαλισμού). Σαν τόπος κατοικίας τους ορίζεται η Κοροκυθέα, μια τοποθεσία κοντά στα Πρίπιτσα και ανατολικά από τα Κολιμπιτσαίϊκα. Αν βαδίσει κανείς 5' λεπτά βορειοανατολικά από τα Πρίπιτσα, ανηφορίζει στον τόπο των
ανθρωποφάγων, που περιγράφονται σαν "ηΦράγκοι". (Εύκολα θα μπορούσε να πεί κανείς πως ήταν Σλάβοι, αλλά των τελευταίων οι μνήμες χάθηκαν, αγνοείται από το κοινό το πέρασμά τους και γι' αυτό αναφέρονται σαν Φράγκοι,, δηλαδή ξενόφερτοι.
...Ίσως το όνομα του τόπου που ζούσαν οι ανθρωποφάγοι, όπως είπαμε λέγονταν Κοροκυθέα, που προέρχεται από ένα είδος δέντρου...)
Επειδή αυτοί οι βάρβαροι άνθρωποι ήταν μεγαλόσωμοι και δυνατοί οι Έλληνες δεν μπορούσαν να τα βάλουν μαζί τους. Για να τους βγάλουν από τη
μέση σοφίστηκαν ένα τέχνασμα. Τους κάλεσαν να γλεντήσουν μαζί και μπήκαν στο χορό ένας Έλληνας - ένας άγριος. 'Οπως ήταν συμφωνημένο, σε
μια ορισμένη στιγμή, οι Έλληνες βγάλλαν τα μαχαίρια τους και καθ' ένας έσφαξε τον άγριο που ανυποψίαστος χόρευε απέναντί του. Έτσι
απαλλάχτηκαν από την παρουσία των άγριων αυτών ανθρώπων...»

Μήπως τούτη η ιστορία έχει κάποια βάση αλήθειας και κλείνει έτσι η αυλαία της παρουσίας Σλάβων - Σλαβόφωνων - στην Έξω Μάνη ;

( Σταύρος Καπετανάκης , πρόεδρος Λακωνικών Σπουδών )

[Κατσαρίδης]

Δες ένα άλλο απ' την Νότια Ελλάδα :

Ο ΜΥΘΟΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΦΑΓΟΥΣ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥΒΙΣΤΑΣ της Μάνης

Από ένα μύθο, που ακούγεται στην περιοχή της Ανδρούβιστας, ίσως μπορεί να βγει ένα συμπέρασμα για το τέλος των Σλάβων της περιοχής, που
ίσως ζούσαν σε ξεχωριστές κοινότητες και σε ημιάγρια κατάσταση. Ο μύθος λέει:

«...Στα παλιά χρόνια, ίσως στην εποχή του Γερακάρη ή και παλιότερα, στην περιοχή της Ανδρούβιστας ζούσαν άγριοι, που ήταν και ανθρωποφάγοι
ακόμη. (Ο χαρακτηρισμός αυτός μπορεί να σχετίζεται με το έθιμο του μασχαλισμού). Σαν τόπος κατοικίας τους ορίζεται η Κοροκυθέα, μια τοποθεσία κοντά στα Πρίπιτσα και ανατολικά από τα Κολιμπιτσαίϊκα. Αν βαδίσει κανείς 5' λεπτά βορειοανατολικά από τα Πρίπιτσα, ανηφορίζει στον τόπο των
ανθρωποφάγων, που περιγράφονται σαν "ηΦράγκοι". (Εύκολα θα μπορούσε να πεί κανείς πως ήταν Σλάβοι, αλλά των τελευταίων οι μνήμες χάθηκαν, αγνοείται από το κοινό το πέρασμά τους και γι' αυτό αναφέρονται σαν Φράγκοι,, δηλαδή ξενόφερτοι.
...Ίσως το όνομα του τόπου που ζούσαν οι ανθρωποφάγοι, όπως είπαμε λέγονταν Κοροκυθέα, που προέρχεται από ένα είδος δέντρου...)
Επειδή αυτοί οι βάρβαροι άνθρωποι ήταν μεγαλόσωμοι και δυνατοί οι Έλληνες δεν μπορούσαν να τα βάλουν μαζί τους. Για να τους βγάλουν από τη
μέση σοφίστηκαν ένα τέχνασμα. Τους κάλεσαν να γλεντήσουν μαζί και μπήκαν στο χορό ένας Έλληνας - ένας άγριος. 'Οπως ήταν συμφωνημένο, σε
μια ορισμένη στιγμή, οι Έλληνες βγάλλαν τα μαχαίρια τους και καθ' ένας έσφαξε τον άγριο που ανυποψίαστος χόρευε απέναντί του. Έτσι
απαλλάχτηκαν από την παρουσία των άγριων αυτών ανθρώπων...»

Μήπως τούτη η ιστορία έχει κάποια βάση αλήθειας και κλείνει έτσι η αυλαία της παρουσίας Σλάβων - Σλαβόφωνων - στην Έξω Μάνη ;

( Σταύρος Καπετανάκης , πρόεδρος Λακωνικών Σπουδών )

Καλό!

[Ζαποτέκος]

Οι καλύτεροι Έλληνες έγιναν μουσουλμάνοι ενώ η πλέμπα και ο κατιμάς παρέμειναν χριστιανοί.

Ο Μιχαήλ Περδικάρης (Κοζάνη 1766–Μοναστήρι 1828) με ελεύθερη προαίρεση –και όχι σε δημόσιες δηλώσεις ή έγγραφα εκκλησιαστικών ή κοσμικών αξιωματούχων– εύχεται απερίφραστα τη μακροημέρευση της οθωμανικής κυριαρχίας, ενώ είναι ίσως ο μόνος Έλληνας συγγραφέας της εποχής του ο οποίος θεωρεί τους Τούρκους «ομογενείς», με τους οποίους «συμβασιλεύουν» οι Έλληνες, αναπτύσσοντας πρώιμα το σχήμα μιας οθωμανικής «ελληνοτουρκικής πολιτοφροσύνης», την οποία απειλεί το άφρον εγχείρημα του Ρήγα. Και τα επιχειρήματα είναι κυριολεκτικώς διαχρονικά. Οι Έλληνες διαβιούν σχεδόν αυτόνομοι στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, ενώ, σε ορισμένες περιοχές, όπως στη Μολδοβλαχία, διαπολιτεύονται «ἐ­λευ­θέ­ρως καὶ ἀ­κω­λύ­τως», ενώ καταστρέφονται όχι από την πλεονεξία των Οθωμανών, αλλά συνεπεία «τῆς τῶν ἰ­θα­γε­νῶν κα­κί­ας καὶ τῆς τῶν ἐ­πα­ρά­των προ­έ­δρων φαυ­λό­τη­τος»:

Πό­λεις δὲ καὶ κῶ­μαι καὶ ἐ­παρ­χί­αι ὁ­λό­κλη­ροι ὅ­τι πλεῖ­σται ἐν τῇ Ἑλ­λά­δι ἐν­ταῦ­θα εἰ­σὶν τῷ μὲν Ὀ­θω­μα­νῶν με­γά­λῳ βα­σι­λεῖ ὑ­πο­τε­λεῖς, κα­τ’ ἄλ­λον δὲ λό­γον αὐ­τό­νο­μοι, ἅ­τε δὴ ὑ­πὸ προ­έ­δρου χρι­στια­νοῦ καὶ ἰ­θα­γε­νοῦς, ἀλ­λὰ μὴ ὑ­φ’ ἡ­γε­μό­νος Ὀ­θω­μα­νοῦ, δι­οι­κού­με­ναι˙ [... ] Διὸ δὴ καὶ ἔ­ξε­στιν ἐν αὐ­ταῖς, κα­θό­λου μὲν πᾶ­σι τοῖς πο­λί­ταις ἐ­λευ­θέ­ρως καὶ ἀ­κω­λύ­τως δι­α­πο­λι­τεύ­ε­σθαι, ὥ­σπερ ἐν Βλα­χίᾳ καὶ Μολ­δα­βί­ᾳ, ἐν μέ­ρει δ’ ἐ­κα­στῳ­οῦν τῶν πο­λι­τῶν καὶ οἴ­κους ἔ­χειν λαμ­προὺς καὶ λει­μῶ­νας εὐα­νθεῖς καὶ ἀμ­πε­λῶ­νας εὐ­φό­ρους κὰ ἀ­γροὺς καὶ εἴ τι ἄλ­λο συν­τε­λεῖ ἐς κτη­μά­των αὐ­τάρ­κειαν. [... ] Τοια­ῦται δὲ κα­λαὶ κῶ­μαι καὶ πό­λεις ἐ­λεύ­θε­ροι καὶ ἐ­παρ­χί­αι αὐ­τό­νο­μοι πάμ­παν, φεῦ, κα­τε­φθά­ρη­σαν καὶ εἰ­σέ­τι καὶ νῦν κα­τα­φθεί­ρον­ται οὐκ ἀ­πὸ τῆς τῶν κρα­τούν­των Ὀ­θω­μα­νῶν πλε­ο­νε­ξί­ας, ἀλ­λ’ ἀ­πὸ γε τῆς τῶν ἰ­θα­γε­νῶν κα­κί­ας καὶ τῆς τῶν ἐ­πα­ρά­των προ­έ­δρων φαυ­λό­τη­τος .

Το δε επιχείρημά του περί της «ομογενείας» Ελλήνων και Τούρκων ή μάλλον Οθωμανών, χριστιανών και μουσουλμάνων, μοιάζει ωσάν να προδιαγράφει επιχειρήματα περί της πολιτισμικής και φυλετικής συνάφειας ή και ταυτότητας Ελλήνων και Τούρκων, τα οποία επρόκειτο να επαναληφθούν στη συνέχεια. Ο Περδικάρης, ως πρώιμος «εθνοαποδομιστής» και οπαδός της υπέρβασης των «εθνικών ταυτοτήτων», ανάγει την ανάμειξη Ελλήνων και Ασιανών στην αρχαιότητα. Οι Έλληνες «οἱ πε­ρὶ τὴν Μι­κρὰν Ἀ­σί­αν οἰ­κοῦν­τες οὕ­τω πως καὶ πά­λαι πο­τὲ δι­ε­πο­λι­τεύ­ον­το», «ἐν πο­λι­τεί­αις [ ] ὑ­πο­τε­λέ­σι τῷ με­γά­λῳ βα­σι­λεῖ τῆς Περ­σί­ας». Και επειδή Έλληνες και Πέρσες συγκρούονταν και «ὁ μέ­γας Περ­σί­ας βα­σι­λεὺς τῇ τῶν Ἑλ­λή­νων ἐ­λευ­θε­ρί­α συ­νε­χῶς ἐ­πε­βού­λευ­εν» οι δε «Ἕλ­λη­νες πολ­λά­κις ἐ­πὶ τὴν Περ­σί­αν ἐ­στρά­τευ­ον καὶ τοὺς τό­πους κα­τε­ληΐ­ζον­το», «ὁ Φι­λί­ππου Ἀ­λέ­ξαν­δρος με­τ’ οὐ πο­λὺ κα­τὰ τῆς Περ­σί­δος στρα­τεύ­σας, τὸ τῶν Ἑλ­λή­νων ἐ­κεῖ­σε γέ­νος ἐκ­κο­μί­σας, ἔ­γνω τῷ τῶν Περ­σῶν ἐγ­κα­τα­μῖ­ξαι, ὡς ἂν ἐς τοὐ­πιὸν κα­τα­παύ­σαι­το τὴν με­τα­ξὺ τῶν δύ­ο τού­των γε­νῶν ἀν­τι­πά­θειαν». Και επειδή ο Μέγας Αλέξανδρος, που σκόπευε να αναμείξει Έλληνες και Πέρσες, ώστε να πάψει η αντιπαλότητα μεταξύ τους, «τὸ ζῆν ἐ­κμε­τρήσ­ας, ἡ­μι­τε­λὲς τὸ ἔρ­γον ἐγ­κα­τα­λέ­λοι­πε», ανέλαβε να το ολοκληρώσει ο «Σουλ­τὰν Μεχ­μὲτ, τὴν Κων­σταν­τί­νου πό­λιν ἑ­λῶν καὶ τὸ τῶν Περ­σῶν γέ­νος ἐγ­κα­τα­μί­ξας τῷ τῶν Ἑλ­λή­νων».

Έτσι, λοιπόν, οι ευγενέστεροι των Ελλήνων ασπάστηκαν τον μωαμεθανισμό «οἱ μὲν δυ­νά­μει πρού­χον­τες καὶ ἐ­πὶ γέ­νους λαμ­πρό­τη­τι σε­μνυ­νό­με­νοι, τὴν τοῦ Σουλ­τά­νου θρη­σκεί­αν ἠ­σπά­σαν­το» ενώ πιστός στον χριστιανισμό έμεινε μόνον ο κατώτερος λαός. Κατά συνέπεια, η κυριαρχία των Τούρκων στηρίζεται σε πραγματικές βάσεις και οι άρχοντες διαφέρουν από τους αρχόμενους μόνο ως προς τη θρησκεία και παραμένουν «ὁ­μο­γε­νεῖς» οι οποίοι συμπάσχουν ο ένας τον άλλο «ξυ­ναλ­γοῦ­σιν ἐ­φ’ οἷς ἑ­κά­τε­ροι πά­σχου­σιν» .

Έτσι, για τον Περδικάρη, δεν υπάρχει «εθνική» διαφοροποίηση Ελλήνων και Τούρκων, ανήκουν και οι δύο στο ίδιο έθνος και διαφέρουν μόνο κατά τη θρησκεία. Με κυριολεκτικά μακιαβελικό τρόπο χρησιμοποιεί το σχήμα του Ρήγα, που καλεί σε επανάσταση χριστιανούς και μουσουλμάνους, για να απορρίψει την ανάγκη οποιασδήποτε επαναστατικής ενέργειας. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα των Γερμανών ή των Γάλλων, που δεν αλλάζουν εθνική ταυτότητα, άσχετα με το αν είναι καθολικοί, λουθηρανοί ή καλβινιστές, συμπεραίνει πως «ἡ τῆς θρη­σκεί­ας δι­α­φο­ρὰ τὴν τοῦ γέ­νους φύ­σιν οὐ­δα­μῶς με­τα­βάλ­λει»· όπως ακριβώς «ὁ Γερ­μα­νός, οὕ­τως ἢ ἄλ­λως φρο­νῶν, Γερ­μα­νὸς τὸ γέ­νος ἐ­στίν», κατά τον ίδιο τρόπο «καὶ ὁ Ἕλ­λην, οὕ­τως ἢ ἄλ­λως φρο­νῶν, Ἕλ­λην ἐ­στίν, ᾗ πέ­φυ­κε». Και βέβαια είναι προτιμότερο να υποτάσσεσαι «ὑ­πὸ τῇ τῶν ὁ­μο­γε­νῶν ἐ­ξου­σί­ᾳ, κἂν ἑ­τε­ρό­θρη­σκοι ὦ­σιν», πα­ρά να υ­πό­κει­σαι σε ε­ξου­σί­α «ὁ­μο­θρή­σκων ἀλ­λο­γε­νῶν», η ο­ποί­α θα ο­δη­γού­σε σε ­«ἐ­σχά­τη τῶν Ἑλ­λή­νων φθο­ρά καὶ παν­τε­λὴ(ς) τοῦ ἔ­θνους ἀ­πώ­λεια, εἴ­περ ἄν ἡ Ἑλ­λάς καὶ πολ­λοῖς ἄλ­λοις δι­ε­με­μέ­ρι­στο». Δεν πρέπει λοιπόν οι Έλληνες να παρασύρονται από τις σειρήνες των ομοδόξων, αλλά αλλογενών Ρώσων, αλλά είναι προτιμότερο να παραμένουν κάτω από «ευμενέστερο» ζυγό των ομογενών… Τούρκων! Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Περδικάρης βρέθηκε για πολλά χρόνια στην υπηρεσία ανώτερων Τούρκων αξιωματούχων: αρχικώς του Μουχτάρ πασά στη Θεσσαλία ή τη Ναύπακτο, μετά δε το 1811 υπό τον Ζελιαδίν μπέη, γαμπρό του Αλή πασά, για τέσσερα χρόνια στην Αχρίδα, και στο Μοναστήρι υπό τον Κιρίμ μπέη24. Εξάλλου, η οθωμανική εξουσία είναι επιεικής, ιδιαίτερα έναντι των Ελλήνων, οι οποίοι υποφέρουν δεινά, μάλλον εξαιτίας των ξένων και των επεμβάσεών τους, καθώς και εξαιτίας της κακοδιοίκησής τους από τους Έλληνες προύχοντες.

Οι Έλ­λη­νες μάλλον συμβασιλεύουν με τους Τούρκους: «οὐ το­σού­τῳ ὑ­πεί­κου­σι τοῖς Ὀ­θω­μα­νοῖς», «ὅ­σῳ μᾶλ­λον ξυμ­βα­σι­λεύ­ου­σιν», όπως μαρτυρούν τα προνόμια του Πατριαρχείου και της Εκκλησίας, οι ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας και η αυτοδιοίκηση εκτεταμένων περιοχών. Η δε τουρκική διοίκηση είναι ηπιότερη από οποιαδήποτε άλλη έναντι των Ελλήνων γι’ αυτό «μή­τε στρα­το­λο­γεῖ ἐξ αὐ­τῶν» ούτε εισπράττει, «συ­νε­χεῖς καὶ με­γά­λους φό­ρους, ὡς ἀλ­λα­χό­σε ἄλ­λοι βα­σι­λεῖς».

Και εάν οι Έλληνες πληρώνουν το «ασήμαντο» χαράτσι, αυτό δεν γίνεται διότι οι Τούρκοι υπέταξαν ενόπλως τους Έλληνες, αλλά διότι «οἱ τῶν νῦν Ἑλ­λή­νων προ­πά­το­ρες ὅ­τι πλεῖ­στα τὴν Ἀ­σί­αν πά­λαι ἠ­δί­κη­σαν, πολ­λά­κις αὐ­τῆς τοὺς τό­πους ὑ­π’ Ἀ­γη­σι­λά­οις καὶ Κλε­άρ­χοις καὶ Ἀ­λε­ξάν­δροις λε­η­λα­τή­σαν­τες καὶ ἂ­πει­ρ’ ἄτ­τα, ὥ­σπερ λῃ­σταί, λα­φυ­ρα­γω­γή­σαν­τες.» Επειδή λοιπόν οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αδικήσει και λεηλατήσει τους Πέρσες, γι’ αυτό και οι Τούρκοι, ως απόγονοι των Περσών, απόλυτως δικαιολογημένα, «πά­νυ εἰ­κό­τως», ζητούν από μας να αποδώσουμε όσα είχαν αρπάξει οι πρόγονοί μας από τον Πέρση βασιλέα! [«ἡ­μῖν τα­νῦν ἀ­πο­τί­σαι ὡς ἀ­πο­γό­νοις ὀ­φεί­λε­ται, ὅ­σα ἐ­κεῖ­νοι τό­τε τὸν μέ­γαν τῆς Περ­σί­δος βα­σι­λέ­α ἠ­δί­κη­σαν»]

Ωστόσο ο Περδικάρης δεν περιορίζεται στα επιχειρήματα περί «ομογένειας» Ελλήνων και Τούρκων για να απορρίψει το διάβημα του Ρήγα, αλλά καταφεύγει και στα εντελώς αντίθετα επιχειρήματα (!), υποστηρίζοντας πως η ανομοιογένεια των πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν μπορούσε να επιτρέψει την ευόδωση ενός ανάλογου επαναστατικού εγχειρήματος. Όταν μάλιστα «ἐν Ἑλλάδι, ἐνταύθα, Ἕλληνες μέν εἰσιν καὶ πάνυ ὀλίγοι», «τὸ δε πλεῖστον βάρβαρος όχλος ἐκ ποικίλων άλλων εθνῶν απαιδεύτων συγκείμενος». Πώς λοιπόν θα καταστεί δυνατόν, με το κήρυγμα ενός ανθρώπου, να συμπαραταχθούν και να πολεμήσουν όλοι αυτοί οι διαφορετικοί λαοί, [«ὑ­πὸ τῆς σο­φῆς αὐ­τοῦ δη­μη­γο­ρί­ας αὐ­τί­κα δι­ε­γερ­θέν­τες ἁ­πα­ξά­παν­τες, Ἕλ­λη­νες, Ἀλ­βα­νοί, Βούλ­γαρ­οι, Ἑ­βραῖ­οι, Ἀρ­μέ­νιοι καὶ τού­των ὅ­σοι τά του Μω­ά­μεθ πρε­σβεύ­ον­τες Ὀ­θω­μα­νῶν φέ­ρου­σιν ὄ­νο­μα» ] με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την ανομοιογένεια που τους χαρακτηρίζει;

https://ardin-rixi.gr/archives/205083

[Ζαποτέκος]

Η τομή της φορολογικής μεταρρύθμισης του 1691

Από τα τέλη του 17ου αιώνα αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς η τάση προς απομάκρυνση των εθνοθρησκευτικών ομάδων της αυτοκρατορίας μεταξύ τους, ενώ παράλληλα η θρησκευτική διαφορά αναδεικνύεται σε ηγεμονική έκφραση της κοινωνικής ταυτότητας. Μέχρι εκείνη την εποχή η καταβολή του κεφαλικού φόρου που βάρυνε αποκλειστικά τους μη μουσουλμάνους (επισήμως ονομαζόταν τζιζιέ, ήταν όμως ευρύτερα γνωστός ως χαράτσι ή κεφαλοχάρατσο) γινόταν σε κοινοτικό πλαίσιο, στο επίπεδο του χωριού ή της συνοικίας. Ο φόρος υπολογιζόταν συνολικά, ανάλογα με τον αριθμό των φορολογήσιμων νοικοκυριών που ήταν καταγεγραμμένα στους αυτοκρατορικούς φορολογικούς καταλόγους, και οι κοινοτικές ηγεσίες διαμοίραζαν το ποσό στα μέλη των αγροτικών και αστικών κοινοτήτων. Η μεγάλη φορολογική μεταρρύθμιση του 1691 μετέβαλε τον κεφαλικό φόρο από κοινοτική σε προσωπική υποχρέωση: ο φόρος πλέον βεβαιωνόταν σε ατομική βάση (υποχρέωση καταβολής είχαν όλοι οι μη μουσουλμάνοι ενήλικοι άντρες, δηλαδή από 12-14 ετών και άνω) και σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το εισόδημά τους . Το σημαντικότερο σε σχέση με το ζήτημα που μας απασχολεί είναι ότι οι χριστιανοί ή οι εβραίοι που μετακινούνταν όφειλαν να φέρουν επάνω τους το χαρατσοχάρτι, την απόδειξη πληρωμής του φόρου, την οποία και έπρεπε να εμφανίζουν στις αρχές όποτε τους το ζητούσαν. Με αυτόν τον τρόπο, ως παράπλευρη συνέπεια της φορολογικής μεταρρύθμισης, καθιερώθηκαν διαδικασίες ενός μονόπλευρου κοινωνικού ελέγχου εις βάρος των μη μουσουλμάνων, και το –προσωποποιημένο πλέον– χαράτσι έγινε σύμβολο προσωπικής κατωτερότητας και στιγματισμού.

«[Ά]λλο δεν είναι η έννοια τους, παρά μόνον διά την πίστιν εξετάζουν», έγραφε ο Νεκτάριος Τέρπος το 1732 (Γαρίτσης, 2002: 273), αναφερόμενος στις οθωμανικές αρχές και υπονοώντας αυτόν ακριβώς τον συνδυασμό κοινωνικού ελέγχου και ατομικής φορολογικής υποχρέωσης. Τα χαρατσοχάρτια επιβεβαίωναν με πρωτοφανή ένταση στο επίπεδο της καθημερινότητας την υποτελή θέση των μη μουσουλμάνων υπηκόων. Στον βαθμό, μάλιστα, που την ίδια εποχή διευρύνονται συνεχώς οι φορολογικές ατέλειες των μουσουλμανικών πληθυσμών των πόλεων, ο χαρακτηρισμός ραγιάς (reaya), όρος που δηλώνει γενικά τον φορολογικά υπόχρεο, αρχίζει να χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο για τους μη μουσουλμάνους στον καθημερινό λόγο, τουλάχιστον στα Βαλκάνια με τους συμπαγείς χριστιανικούς πληθυσμούς. Σε αυτές τις συνθήκες, καθώς το χαρατσοχάρτι κατέληξε να ισοδυναμεί με την ίδια τη χριστιανική ιδιότητα και ραγιάς να είναι μόνο ο χριστιανός, η έλξη του εξισλαμισμού δεν οφειλόταν μόνο στην επαχθέστερη για τους χριστιανούς φορολογία, αλλά και στην «αναζήτηση κοινωνικού κύρους», σύμφωνα με την έκφραση του Σπύρου Ασδραχά, η οποία «ανήκει σε μια διαδικασία ‘εκπολιτισμού’ που οδηγεί το άτομο στην ενσωμάτωση στην κυρίαρχη κοινωνία, την ισλαμική» (Ασδραχάς, 1984: 100-103).

Ο όρος reaya (κατά λέξη: ποίμνιο) δεν είχε θρησκευτικό περιεχόμενο και στα επίσημα έγγραφα χαρακτήριζε τους υποκείμενους σε φορολόγηση υπηκόους, ασχέτως του αν ήταν μουσουλμάνοι ή όχι. Ωστόσο, από τον 18ο αιώνα κι εξής ο όρος συνδέθηκε με τους μη μουσουλμάνους, ειδικά στα Βαλκάνια, κι έτσι έχει περάσει και στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα. Η εξέλιξη αυτή αποτελεί δείγμα της σταδιακής αποξένωσης μεταξύ των θρησκευτικών κοινοτήτων.


Η δυσανάλογη φορολογική επιβάρυνση των χριστιανικών πληθυσμών συμβάλλει μεταξύ άλλων στην ισχυροποίηση των κοινοτικών τους θεσμών, πράγμα που ενισχύει την περιχαράκωσή και τον διαχωρισμό τους από τους μουσουλμάνους. Αυτή η εξέλιξη υποστηρίζεται και από παράλληλες διαδικασίες που συνδέονται με τις ευρύτερες θεσμικές και κοινωνικές αλλαγές. Από τα μέσα του 17ου αιώνα ο θεσμός του ντεβσιρμέ (παιδομάζωμα) χάνει προοδευτικά τη σημασία του για την αναπαραγωγή της οθωμανικής στρατιωτικής τάξης και μαζί του κλείνει μια στρόφιγγα μεταφοράς πολιτισμικών εμπειριών μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων. Στις μέσες δεκαετίες του αιώνα εξαφανίζεται και το τελευταίο υπόλειμμα των παλαιών θεσμικών διευθετήσεων, καθώς οι χριστιανοί σπαχήδες της Αλβανίας και Ηπείρου καλούνται ή να εξισλαμιστούν ή να χάσουν τα τιμάριά τους (Κοτζαγεώργης, 1997: 81-82· Giakoumis, 2010: 84-85). Ήδη από τον ύστερο 17ο αιώνα ο εξισλαμισμός είχε σημειώσει σημαντική πρόοδο στην ύπαιθρο (Αλβανία, Βουλγαρία, Πόντος κ.α.), οι πληθυσμοί της οποίας πιέζονταν τόσο από την υπερφορολόγηση όσο και από την επιδείνωση των αγροτικών σχέσεων προς όφελος των –μουσουλμάνων κατά κανόνα– γαιοκτημόνων. Η ανάσχεση της διαδικασίας εξισλαμισμού, η οποία αποτέλεσε κύριο μέλημα της Εκκλησίας και των κοινοτικών ηγεσιών σε όλη την οθωμανική περίοδο, έγινε δυνατή κυρίως στις πόλεις, όπου η επιβολή κοινωνικού ελέγχου ήταν ευκολότερη. Στην ύπαιθρο, όμως, ειδικά στις περιοχές όπου τα όρια μεταξύ των θρησκευτικών ομάδων παρέμεναν σχετικά ρευστά λόγω ποικίλων παραγόντων (ένας απ’ αυτούς ήταν η μεγάλη σημασία των δικτύων συγγένειας), ο εξισλαμισμός ήταν ευκολότερος, καθώς δεν συνεπαγόταν την αποκοπή από το οικείο πολιτισμικό πλαίσιο. Αυτού του είδους η θρησκευτική μεταστροφή πήρε σε ορισμένες περιπτώσεις τη μορφή των πολλαπλών ταυτοτήτων του κρυπτοχριστιανισμού (ενδεικτικά: Νικολαΐδου, 1979· Bryer, 1983· Zhelyazkova, 2002: 243-45· Tzedopoulos, 2009).

Τον 18ο αιώνα, μετά από τη σχετικά σύντομη αλλά τραυματική για την αυτοκρατορία επικράτηση των καντιζαντελήδων [ φανατικών μουσουλμάνων που δεν σήκωναν παρεκκλίσεις ] , η ετεροδοξία και γενικότερα τα φαινόμενα θρησκευτικού συγκρητισμού έπαψαν να αποτελούν μείζον ζήτημα για τις κρατικές αρχές. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως η αντιμετώπιση παρόμοιων ζητημάτων επέστρεψε στην παλαιότερη, πιο ανεκτική παράδοση. Οι κληρονομιές που άφησαν οι καντιζαντελήδες, σε συνδυασμό με την προϊούσα αποξένωση και εσωστρέφεια των θρησκευτικών κοινοτήτων, παγιώθηκαν πια σε κανονιστικές συμπεριφορές. Χαρακτηριστική αυτής της εξέλιξης είναι η συστηματοποίηση της έκδοσης φετβάδων, οι οποίοι απαγόρευαν στους εξισλαμισμένους χριστιανούς να έρχονται σε συνάφεια με τους πρώην ομοδόξους τους και απαιτούσαν την αφομοίωση των προσήλυτων στο νέο τους κοινωνικό περιβάλλον.

Αντίστοιχη λειτουργία επιτελούσαν επίσης τα κηρύγματα και οι εκλαϊκευτικές κατηχήσεις στη γλώσσα των προσήλυτων, όπως η έμμετρη κατήχηση που συνέθεσε στα ελληνικά και σε ελληνική γραφή ο «μολάς Μοράτης τ’ Αλή σπαχή» στα Γιάννινα το 1720 (Κοτζαγεώργης, 1997). Στόχος του έργου, που συντέθηκε για να διαβάζεται στους –και από τους– ελληνόφωνους μουσουλμάνους της πόλης, στους οποίους προφανώς ανήκε και ο Μοράτης (Μουράτ), ήταν να τους μεταδώσει τις βασικές αρχές του ισλάμ με εύληπτο κι εύκολο να απομνημονευθεί τρόπο. Όπως γράφει σε ένα χαρακτηριστικό τετράστιχο (Κοτζαγεώργης, 1997: 123-24):

κι αν μας ρωτήσει και τινάς
πόθε είμαστε ουμμέτι [=σε ποια θρησκεία ανήκουμε]
είμεστ’ από του Μουσταφά [προσωνύμιο του Μωάμεθ· σημαίνει εκλεκτός του Θεού]
του τίμιου Μουχαμέτη [=Μωάμεθ].

Μισόν αιώνα αργότερα, στο πλαίσιο μιας αντίστοιχης προσπάθειας κατήχησης και στερέωσης της πίστης, για χριστιανικό ακροατήριο αυτή τη φορά, ο Κοσμάς ο Αιτωλός κορύφωσε μια ελληνορθόδοξη παράδοση κηρύγματος διδάσκοντας τους χριστιανούς κατοίκους της δυτικής Ελλάδας. Το κήρυγμα του Κοσμά, όσο μπορούμε να κρίνουμε με βάση τις καταγραφές των διδαχών του, είχε ευρύτερο χαρακτήρα από εκείνο του Μο[υ]ράτη, καθώς δεν αφορούσε μόνο τη μετάδοση των βασικών αρχών του χριστιανισμού (όπως, για παράδειγμα, το τριαδικό δόγμα), αλλά κυρίως την επιβολή κοινωνικών συμπεριφορών. Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο για τις εξελίξεις που περιγράψαμε πιο πάνω, στο κήρυγμα του Κοσμά, που έχει στόχο να συγκροτήσει τους χριστιανούς σε μια εσωστρεφή συλλογικότητα ικανή να αντισταθεί στον πειρασμό του εξισλαμισμού, εισιτήριο εισόδου στον παράδεισο γίνεται το κατεξοχήν σύμβολο της υποτελούς θέσης των χριστιανών, το χαρατσοχάρτι. Ενδεικτικό είναι το παρακάτω απόσπασμα (Μενούνος, 2002: 187):

καθώς οι Μάρτυρες έχυσαν το αίμα τους και αγόρασαν τον Παράδεισον και οι Ασκηταί με την ασκητικήν τους ζωήν, έτσι και οι χριστιανοί με τα άσπρα οπού δίνουν την σήμερον, με εκείνα αγοράζουν τον Παράδεισον. […] Και όταν εβγάνης το χαρατσοχάρτι σου, τι φανερώνεις; Φανερώνεις πως είσαι χριστιανός ορθόδοξος. Και να το έχεις ωσάν τον σταυρόν το χαρατσοχάρτι σου, διά την αγάπην του Θεού το πληρώνεις.

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Ζαποτέκος]

Οι οθωμανικές αρχειακές πηγές δεν μνημονεύουν σχεδόν ποτέ συγκεκριμένους λόγους για τη θρησκευτική μεταστροφή, πέρα από την επιθυμία των νεοφώτιστων να απαρνηθούν την «ψευδή» τους θρησκεία και να ασπαστούν την «αληθινή» θρησκεία του ισλάμ. Οι καταχωρίσεις εξισλαμισμών στους ιεροδικαστικούς κώδικες είναι εξαιρετικά λιτές, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγμα από το αρχείο της Βέροιας (ΚΤΙΒ, φάκελος 102, λήψη 52, καταχώριση 5).

Η χριστιανή (nasraniye) Σαραΐνα κόρη Θανάση, κάτοικος του χωριού Κόκοβα του καζά Βεροίας, ήλθε στο ιερό δικαστήριο και οικειοθελώς αποχώρησε από την άκυρη θρησκεία και αποδέχθηκε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ισλάμ. Αφού εκφώνησε την ομολογία πίστης στο ισλάμ όπως της υποδείχθηκε, της δόθηκε σύμφωνα με την επιθυμία της το όνομα Φατιμέ.

Η συγκεκριμένη καταχώριση προέρχεται από το έτος 1796 αλλά είναι απολύτως χαρακτηριστική γι’ αυτό το είδος των πηγών. Οι αιτήσεις που απεύθυναν προς τον σουλτάνο οι νεοφώτιστοι μουσουλμάνοι για να τους χορηγηθεί το λεγόμενο «αντίτιμο των ενδυμάτων» (kisve bahası) δίνουν μεν περισσότερα στοιχεία για τους προσήλυτους και τις προσδοκίες τους, κατά κανόνα όμως παρουσιάζουν κι αυτές τον εξισλαμισμό ως πράξη πίστης:

Ο ταπεινός Σας δούλος έρχομαι από τον καζά του Ρουστσούκ [σημερινό Ruše στη Βουλγαρία]. Έφθασα στον ορθό δρόμο του Θεού και θέλησα να ασπαστώ τη μουσουλμανική θρησκεία. Ενώπιον της Μεγαλειότητάς Σας εκφώνησα την ομολογία πίστης στο ισλάμ όπως μου υποδείχθηκε. Παρακαλώ να γίνω μαθητευόμενος (çirağ) στο σώμα των σπαχήδων για να βγάζω το ψωμί μου (Minkov, 2004: 209).

Παραδοσιακά, η τελετή του εξισλαμισμού συνοδευόταν από την παροχή χρηματικών δώρων και ενδυμάτων στους νεοφώτιστους, με χορηγούς τους ντόπιους μουσουλμάνους προύχοντες –ή τον σουλτάνο και τον μεγάλο βεζίρη, αν ο εξισλαμισμός γινόταν ενώπιόν τους. Μετά τα μέσα του 17ου αιώνα η πρακτική της παροχής δώρων πήρε γραφειοκρατικό χαρακτήρα, όπως δείχνει η ανάλυση των αιτήσεων προς τον σουλτάνο από νεοφώτιστους μουσουλμάνους που ζητούσαν να τους χορηγηθεί το «αντίτιμο των ενδυμάτων». Οι αιτήσεις, που είχαν τυποποιημένη δομή, προωθούνταν αρμοδίως αφού πρώτα έπαιρναν την έγκριση του μεγάλου βεζίρη, του αρχιδεφτερδάρη (baş defterdar, επικεφαλής των κεντρικών οικονομικών υπηρεσιών) και του αρχιλογιστηρίου (baş muhasebe) (Minkov, 2004: 110 κ.ε.). Οι σχετικές ρυθμίσεις κωδικοποιήθηκαν στον «Κανονισμό για τους νέους μουσουλμάνους» του 1676 (kanun-i nev müslim), όπου ρυθμιζόταν η διαδικασία για τον ασπασμό του ισλάμ κατά τη διάρκεια ακρόασης στο αυτοκρατορικό συμβούλιο (Baer, 2004: 440):

Εάν ένας άπιστος επιθυμεί να γίνει μουσουλμάνος ενώπιον του μεγάλου βεζίρη (sadrazam) στο αυτοκρατορικό συμβούλιο, του υποδεικνύεται κατευθείαν να εκφωνήσει την ομολογία πίστης στο ισλάμ. Στη συνέχεια, αφού εκδοθεί διαταγή προς τον αυτοκρατορικό θησαυροφύλακα να
χορηγηθεί στον προσήλυτο ένα μικρό χρηματικό ποσό και ενδύματα ως δώρα καλοσύνης, ένας κλητήρας τον παίρνει και τον παραδίδει στον αυτοκρατορικό χειρουργό που βρίσκεται εκείνη την ημέρα σε υπηρεσία στο συμβούλιο. Ο χειρουργός τον παίρνει αμέσως στον καθορισμένο χώρο και τον περιτέμνει. Είναι παλαιός κανονισμός ένας από τους αυτοκρατορικούς χειρουργούς να είναι καθημερινά ανά πάσα στιγμή διαθέσιμος στο αυτοκρατορικό συμβούλιο και στο μέγαρο του μεγάλου βεζίρη.

Τελετή εξισλαμισμού περί το 1400
Schiltberger, Hans (1885). Reisebuch, nach der Nürnberger Handschrift herausgegeben. Επιμέλεια Valentin Langmantel. Tübingen: Litterarischer Verein in Stuttgart.

Όταν ένας χριστιανός θέλει να γίνει άπιστος, τότε πρέπει πρώτα να υψώσει ένα δάκτυλο μπροστά σε όλους και πρέπει να πει τα λόγια: «Λα ιλλάχ ιλλαλάχ, Μαχμέτ ρασούλ ουλλάχ». Που πάει να πει: «Αλήθεια, ο Θεός είναι παντοδύναμος και ο Μωάμεθ είναι ο αληθινός του απεσταλμένος». Κι όταν το πει αυτό, τότε τον πάνε οι άπιστοι στον ανώτερο [μουσουλμάνο] ιερέα και πρέπει τότε να πει πάλι τα παραπάνω λόγια μπροστά στον ιερέα και πρέπει να απαρνηθεί τη χριστιανική πίστη. Κι όταν το κάνει, τότε τον ντύνουν με καινούριο ρούχο και κατόπιν του δένει ο ιερέας ένα άσπρο ύφασμα γύρω στο κεφάλι· κι αυτό το κάνουν έτσι ώστε να βλέπει κανείς ότι είναι άπιστος, γιατί όλοι οι άπιστοι φορούν λευκά υφάσματα δεμένα γύρω στο κεφάλι, ενώ οι χριστιανοί που ζουν στη χώρα των απίστων φορούν μπλε υφάσματα στο κεφάλι και οι εβραίοι φορούν κίτρινα. Κατόπιν ζητά ο ιερέας από όλο τον λαό να φορέσουν την αρματωσιά τους και να έρθουν σε εκείνον, και όποιος έχει άλογο να το καβαλήσει, και πρέπει ακόμα να έρθουν κι όλοι οι ιερείς που είναι στον ίδιο τόπο. Κι όταν πια έρθει ο λαός, τότε ο ανώτερος ιερέας βάζει πάνω σε ένα άλογο εκείνον που έγινε άπιστος· και μετά ο κοινός λαός πρέπει μπροστά του, καβάλα στ’ άλογα ή με τα πόδια, ενώ οι ιερείς ακολουθούν από πίσω, και μαζί τους πηγαίνουν καβάλα στ’ άλογα άλλοι που παίζουν ταμπούρλα, τρομπέτες και πίπιζες και τον γυρίζουν γύρω-γύρω στην πόλη, και δύο ιερείς πάνε καβάλα πλάι του· κι οι άπιστοι κραυγάζουν με μια φωνή και υμνούν τον Μωάμεθ, και όταν φτάνουν σε κάποιον δρόμο, τότε οι δύο ιερείς του απευθύνουν αυτά τα λόγια: «Τα[ν]ρί μπιρ ντουρ, Μεσσέ κουλί ντουρ, Μαριάμ καρά μπασί ντουρ, Μαχμέτ ρασουλί ντουρ». Κι αυτό πάει να πει: «Ο Θεός είναι ένας κι ο Μεσσίας δούλος Του κι η Μαρία δούλα Του κι ο Μωάμεθ είναι ο αγαπημένος Του απεσταλμένος». Κι όταν τον γυρίσουν παντού μέσα στην πόλη, τότε μετά τον πάνε στον ναό [=τζαμί] και του κάνουν περιτομή· και μετά, αν είναι φτωχός, τότε του μαζεύουν μεγάλο βιος και οι μεγάλοι άρχοντες τον τιμούν ιδιαίτερα και τον κάνουν πλούσιο, κι αυτό το κάνουν έτσι ώστε οι χριστιανοί να έρχονται με ακόμα μεγαλύτερη προθυμία στην πίστη τους. Επίσης, όταν μια χριστιανή έρχεται στην πίστη τους, τότε την πηγαίνουν κι αυτή στον ανώτερο [μουσουλμάνο] ιερέα, και πρέπει να πει κι αυτή τα παραπάνω λόγια· τότε ο ιερέας παίρνει τη ζώνη της γυναίκας και την κόβει στη μέση και φτιάνει με τα κομμάτια έναν σταυρό, και μετά η γυναίκα πρέπει να πατήσει τρεις φορές επάνω του και πρέπει να αρνηθεί τη χριστιανική πίστη και πρέπει μετά να πει τα παραπάνω λόγια.

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

---------------------------------------------------------
Τι μαλακίες ! Ο πρωθυπουργός μας πάτησε την σημαία και τον σταυρό της και ούτε θρησκεία άλλαξε ούτε τίποτα.

[Mitharadir]

Ποσο συχνοί ήταν οι εξισλαμισμοί επι τουρκοκρατίας; Έγιναν ποτέ δια της βίας;

Εξισλαμισμοί υπήρχαν και μάλιστα ήταν και πολλοί. Αν αφήσουμε στην άκρη τους άλλους λαούς(σλάβοι,αρμένιοι,γεωργιανοί, ρουμάνοι κτλ) και μιλήσουμε μόνο για τους έλληνες(δηλαδή το Ρουμ Μιλιέτ στις ιστορικές περιοχές του ελληνισμού) τότε ο αριθμός των εξισλαμισμένων σε πολλές περιοχές (Κρήτη, Μικρά Ασία,Καππαδοκία, Πόντος ,Κωνσταντινούπολη, Ανατολική Θράκη, Δυτική Θράκη, Νότια Ηπειρος και Ανατολική Μακεδονία και εν μέρει και στη δυτική Μακεδονία) ξεπέρασε τον αριθμό όσων παρέμειναν πιστοί στο ορθόδοξο χριστιανικό θρήσκευμα. Ενας απο τους λόγους που η επανασταση ήταν σε θέση να επιτύχει στην Ρούμελη και στον Μοριά καθώς και στα νησιά του Αιγαίου ήταν ότι σε αυτές τις περιοχές οι ορθόδοξοι χριστιανό υπερτερούσαν ξεκάθαρα έναντι των μουσουλμάνων. Στις περιοχές που η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν μουσουλμάνοι ή ο πληθυσμός ήταν μισοί-μισοι μουσουλμάνοι και ορθόδοξοι χριστιανοί κάθε επαναστατική δράση ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία λόγω της αντεπανάστασης των μουσουλμάνων της περιοχής που έπνιγε άμεσα κάθε επαναστατική προσπάθεια. Εξισλαμισμοί έγιναν πολλοί μέσω του παιδομαζωματος αλλά και απο φτωχους ορθοδόξους που ήθελαν να ανέλθουν οικονομικά και κοινωνικά ή δεν μπορούσαν να αντέξουν την πληρωμή του φόρου Jizya(των αλλοθρήσκων). Ανάλογα με τον τοπικό πασά(διοικητή) μιας περιοχής ο φόρος ήταν μεγαλύτερος ή μικρότερος. Στις περιοχές που ήταν Πιλ βαρύς είχαμε πολλούς εξισλαμισμους(π.χ στον Πόντο που ήταν ιδιαίτερα βαρύς ο φόρος, μέσα σε 150 μόλις χρόνια απο την Οθωμανικη κατάκτηση (που έγινε στα μέσα 15ου αιώνα μ.Χ) οι μουσουλμάνοι είχαν φτάσει να αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού.Τέλος υπήρχαν και αναγκαστικοί εξισλαμισμοί (συνήθως μετά απο αποτυχημένη εξεγέρσεις όπως στην Νότια Ηπειρο μετά την ήττα του Διονυσίου του Σκυλόσοφου όταν οι μουσουλμάνοι έγιναν τελικά η πλειοψηφία του πληθυσμού της περιοχής). Αν και δεν είμαστε απόλυτα σίγουροι υπολογίζεται ότι μέχρι την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη ίδρυση της Τουρκικής δημοκρατίας είχε εξισλαμιστεί περίπου το 40-55% του αρχικού Ρουμ μιλιέτ (το 45-60% που παρέμεινε πιστό στην ορθοδοξία ήταν που έφτιαξε το νεώτερο ελληνικό έθνος).

[Ζαποτέκος]

Αμφιβολία για την πίστη

Ένας από τους παράγοντες που αναφέρονται συχνά στη βιβλιογραφία είναι η ηθική καταρράκωση των χριστιανικών πληθυσμών μπροστά στην επέλαση του ισλάμ. Όπως φαίνεται από τις πηγές των πρώτων οθωμανικών αιώνων, χριστιανικές και μουσουλμανικές, η πεποίθηση ότι ο Θεός είχε εγκαταλείψει τους χριστιανούς κι ευνοούσε τους μουσουλμάνους ήταν ευρύτατα διαδεδομένη. Την ίδια στιγμή, όμως, που κάποιοι συμπέραιναν απ’ αυτό ότι η μουσουλμανική πίστη ήταν η αληθινή, οπότε ασπάζονταν το ισλάμ, κάποιοι άλλοι θεωρούσαν ότι επρόκειτο για δοκιμασία ή τιμωρία που επέβαλλε ο Θεός στους πιστούς του ώστε να μετανοήσουν για τα –συλλογικά– αμαρτήματά τους, κι έτσι παρέμεναν χριστιανοί. Από τις πηγές φαίνεται ότι και οι δύο τάσεις συνυπήρχαν. Ωστόσο το γεγονός ότι η πλειονότητα των οθωμανικών χριστιανικών πληθυσμών στα Βαλκάνια δεν άλλαξαν θρήσκευμα αλλά παρέμειναν χριστιανοί δείχνει ότι επικράτησε η δεύτερη ερμηνεία.

[Ε]παίδευσές μας, Δέσποτα, διά το πταίσιμόν μας,
και μας εκαταδίκασες εις χείρας των εχθρών μας.
Πολλά καλά το έκαμες, ως να σωφρονισθούμεν,
σαν το χρυσάφι στην φωτιάν και να λαγαρισθούμεν [=εξαγνισθούμε].
Αλλά πάλιν λυπήσου μας, ότ’ είμεστε δικοί σου
άλλον θεόν δεν έχομεν, Κύριε, μόνον πλην σου.


Με τους στίχους αυτούς καλεί τον Θεό ο παπα-Συναδινός να πάψει να τιμωρεί άλλο τους πιστούς του διαιωνίζοντας την οθωμανική κυριαρχία . Το γεγονός ότι υπάρχει πλήθος μαρτυριών για τη μεταστροφή κληρικών και μοναχών σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ίσως δείχνει ότι αυτή ακριβώς η ομάδα ήταν και η πιο ευάλωτη στον εξισλαμισμό. Ο Συναδινός, μάλιστα, αναφέρει δύο τέτοιες περιπτώσεις, τον παπα-Σκαρλάτο από τους Προσινίκους και τον Γαβριήλ, προηγούμενο της Μονής Τιμίου Προδρόμου, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν «αυτοθελήτως και αυτοπροαιρέτως» , ο πρώτος το 1622 και ο δεύτερος έναν χρόνο αργότερα . Ως κίνητρο αποδίδει και στους δύο τη λαγνεία : ο Σκαρλάτος ήθελε να παντρευτεί την ερωμένη του, ενώ ο Γαβριήλ «εδαιμονίζουνταν» όταν έβλεπε γυναίκα .

Ίσως όμως τα πράγματα να μην ήταν τόσο απλά. Ο ιερέας που απελπιζόταν κι έχανε την πίστη του στην επικείμενη σωτηρία των χριστιανών ήταν ίσως πιο πιθανό να ασπαστεί την αλήθεια του ισλάμ απ’ ό,τι οποιοσδήποτε άλλος. Μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι από τους τρεις χριστιανούς που εξισλαμίστηκαν στις Σέρρες την εποχή του Συναδινού οι δύο ήταν ιερωμένοι. Αν αληθεύουν τα λεγόμενα του Συναδινού, ο Σκαρλάτος βίωσε μια πραγματική κρίση συνείδησης, που τον έκανε να αισθάνεται ότι δεν ανήκει σε καμία από τις δύο θρησκευτικές κοινότητες :

Και εις τόσον τον έσυρεν ο διάβολος εις την ασέβειαν ότι όταν εψυχομάχαν έκραξε δύο χότζηδες [=μουσουλμάνους ιερείς] και τους λέγει ότι «να είστε μάρτυρες και εδώ εις την γην και ομπρός εις τον Θεόν ότι εγώ Τούρκος είμαι και καθολικός [=ολοκληρωτικά] Τούρκος πεθαίνω. Και να μην με θάψετε εις μνήματα τούρκικα ουδέ εις ρωμαίκα, μόνον χώρια εις τον τρίστρατον τόπον σιμά εις την Μπελίτζα».

Όσο για τη συμβολική σημασία και τον πιθανό αντίκτυπο τέτοιων εξισλαμισμών, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η μεταστροφή ιερέων, μοναχών και εν γένει ανθρώπων της Εκκλησίας επιβεβαίωνε την ανωτερότητα του ισλάμ στα μάτια των μουσουλμάνων και υπέσκαπτε την προσήλωση των χριστιανών στην προγονική τους πίστη.

__________________________________________________
Έρωτας και γάμος

Μια συχνή εστία αφορμών εξισλαμισμού ήταν η οικογένεια, πηγή κάθε λογής τριβών, φροντίδων και αντιπαραθέσεων, οι οποίες άλλοτε αφορούσαν το έγγαμο ζευγάρι και άλλοτε τις σχέσεις μεταξύ γονιών και παιδιών. Ως προς τις σχέσεις μεταξύ συζύγων, δεν λείπουν οι περιπτώσεις γυναικών που εξισλαμίζονταν για να πετύχουν τη διάλυση ενός ανεπιθύμητου γάμου αφού, σύμφωνα με τον νόμο, αν ο σύζυγος δεν εξισλαμιζόταν, ο γάμος θεωρούνταν αυτόματα άκυρος. Ο εξισλαμισμός, λοιπόν, επέτρεπε στις παντρεμένες χριστιανές ή εβραίες γυναίκες να πάρουν γρήγορα διαζύγιο και να ξαναπαντρευτούν αν το επιθυμούσαν, με μουσουλμάνο αυτή τη φορά. Συχνά, αφορμή για το διαζύγιο ήταν ένας προϋπάρχων παράνομος δεσμός, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι αμέσως μετά ακολουθεί νέος γάμος με μουσουλμάνο ή εξισλαμισμένο άνδρα.

Αυτό βλέπουμε στην περίπτωση της Ζαφείρας από την Κωνσταντινούπολη που μετά το διαζύγιό της έλαβε την άδεια να παντρευτεί μουσουλμάνο , αλλά και σε εκείνη της νεοφώτιστης Αϊσέ από την Κρήτη που μετά το διαζύγιό της με τον Μιχαήλ παντρεύτηκε τον επίσης προσήλυτο Αλή .
Ο εξισλαμισμός ως στρατηγική για τον απεγκλωβισμό των χριστιανών ή εβραίων γυναικών από έναν δυστυχισμένο γάμο είχε ένα ακόμη προτέρημα: αν η προσήλυτη είχε μικρά παιδιά, σε ηλικία που κατά τον νόμο εξαρτώνταν από τη μητέρα τους (μέχρι επτά χρονών για τα αγόρια κι εννέα για τα κορίτσια), τα παιδιά την ακολουθούσαν αυτομάτως στο ισλάμ κι εκείνη κέρδιζε την κηδεμονία τους. Αυτό φαίνεται ότι οδήγησε στον εξισλαμισμό τη Μαρία από τη Σαντορίνη και τους δύο ανήλικους γιους της .
Το ζήτημα της κηδεμονίας των παιδιών ήταν ιδιαίτερα σημαντικό κίνητρο εξισλαμισμού και για χριστιανές που είχαν παντρευτεί μουσουλμάνους αλλά είχαν μείνει χήρες. Ο νόμος προέβλεπε ότι τα παιδιά που προέρχονταν από μεικτούς γάμους ανατρέφονταν στη μουσουλμανική θρησκεία, έτσι μια χριστιανή χήρα δεν μπορούσε να κρατήσει την κηδεμονία των παιδιών της ούτε να διαχειριστεί την περιουσία τους. Ο εξισλαμισμός έλυνε τοπρόβλημα, όπως διαπιστώνουμε στην περίπτωση της χήρας Φατιμέ από την Κρήτη που, μετά τον εξισλαμισμό της, αναγνωρίστηκε από το ιεροδικείο ως κηδεμόνας και διαχειρίστρια της περιουσίας της ανήλικης κόρης της .
Αντίστοιχα, ανύπαντρες κοπέλες κατέφευγαν στον εξισλαμισμό για να ξεφύγουν από έναν ανεπιθύμητο γάμο. Αυτό έκανε μια ανώνυμη Ελληνίδα από το Καδήκιοϊ της Κωνσταντινούπολης την οποία οι γονείς της ήθελαν να την παντρέψουν «με έναν άπιστο» .

Όσο για τις γυναίκες που παντρεύονταν μουσουλμάνους, δεν ήταν απαραίτητο να ασπαστούν το ισλάμ αφού ο νόμος δεν το απαιτούσε. Πράγματι, στις καταχωρίσεις των ιεροδικαστικών κωδίκων που προέρχονται από περιοχές με πλειονότητα χριστιανικού πληθυσμού ή, ακόμη περισσότερο, σε περιοχές όπου συνέβαιναν μεγάλης έκτασης εξισλαμισμοί, βρίσκουμε συνεχώς χριστιανές γυναίκες παντρεμένες με μουσουλμάνους . Τα πράγματα δείχνουν να αλλάζουν στη διάρκεια του 18ου αιώνα όταν, στο πλαίσιο του αυξανόμενου κοινωνικού διαχωρισμού των θρησκευτικών κοινοτήτων, αυξάνεται και η κοινωνική πίεση να είναι και η σύζυγος μουσουλμάνα. Τούτο παρατηρείται κυρίως στον αστικό χώρο και σε περιοχές με παλιές μουσουλμανικές κοινότητες. Εκεί όμως όπου την ίδια εποχή λαμβάνουν χώρα ομαδικοί εξισλαμισμοί, όπως για παράδειγμα στην Αλβανία, οι μεικτοί γάμοι παραμένουν διαδεδομένο φαινόμενο.

Οι ερωτικές σχέσεις με μουσουλμάνες γυναίκες ήταν αφορμές εξισλαμισμού για τους χριστιανούς κι εβραίους άνδρες, αφού αυτού του τύπου οι δεσμοί και οι γάμοι απαγορεύονταν αυστηρά από τον νόμο.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Μιχαήλ/Μεχμέτ, ένας χριστιανός που στα μέσα του 16ου αιώνα εξισλαμίστηκε και παντρεύτηκε τη μουσουλμάνα κοπέλα με την οποία είχε ερωτικό δεσμό . Το γεγονός πως η προσχώρησή του στο ισλάμ έγινε υπό την απειλή της θανατικής ποινής είναι ενδεικτικό της γκρίζας ζώνης μεταξύ επιλογής και καταναγκασμού που χαρακτήριζε τη θρησκευτική μεταστροφή σε τέτοιες περιπτώσεις.

Γενικότερα, ο εξισλαμισμός επέτρεπε σε χριστιανούς άνδρες τη σύναψη γάμων που διαφορετικά θα ήταν απαγορευμένοι. Ο Γαβριήλ, για παράδειγμα, προηγούμενος της μονής του Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες, ασπάστηκε το ισλάμ «αυτοθελήτως και αυτοπροαιρέτως» το 1623, στα σαράντα πέντε του χρόνια, επειδή, όπως γράφει ο συντοπίτης τους παπα-Συναδινός , εκεί οπού εκοίταζεν γυναίκα εδαιμονίζουνταν, Και έτζι, διά την κακήν του επιθυμίαν, ετύφλανέν τον ο διάβολος και εσκόνταψεν ο ασεβής και ασέβησεν […].
Δεν ξέρουμε το θρήσκευμα της γυναίκας που έγινε αφορμή να τον τυφλώσει ο διάβολος, ακόμα όμως κι αν ήταν χριστιανή, ένας πρώην μοναχός όπως ο Γαβριήλ πιο δύσκολα θα κατέφευγε στην εναλλακτική λύση του να παραμείνει χριστιανός και να παντρευτεί στο ιεροδικείο, αφού έτσι κι αλλιώς θα αντιμετώπιζε τα βαριά επιτίμια της Εκκλησίας και θα απομονωνόταν από τη χριστιανική κοινότητα.
Σε μια σατιρική εκδοχή αυτής της συμπεριφοράς, ο Κοζανίτης λόγιος Μιχαήλ Περδικάρης (1817) παρουσιάζει στον έμμετρο Ερμήλο του έναν ορθόδοξο μοναχό να δηλώνει πως είναι διατεθειμένος να εξισλαμιστεί για να παντρευτεί μια χριστιανή γυναίκα, ο σύζυγός της οποίας τους είχε μόλις πιάσει στο κρεβάτι :

Τουρκεύω, και την πέρω [=παίρνω], δεν ζω χωρίς αυτήν,
Το λέγω παρρησία κ’ εμπρός εις τον Κατήν [=καδή].

____________________________________________________
Ας δούμε από κοντά το παράδειγμα μιας ανώνυμης Αρμένιας χήρας που ασπάστηκε το ισλάμ το 1722.

Η γυναίκα, η οποία βρισκόταν σε μια σκληρή δικαστική διαμάχη με τον νεαρό γιο της και τον κουνιάδο της για την ιδιοκτησία ενός σπιτιού, σε σημείο μάλιστα να την έχουν απειλήσει με φυλάκιση, εκλιπαρεί στη μακροσκελή αίτησή της τον σουλτάνο να τη συνδράμει και καταλήγει:

Σας εκλιπαρώ [Μεγαλειότατε] να διατάξετε τη σωτηρία μου από τα χέρια του προαναφερθέντος γιού μου. Επιπλέον, εγώ η φτωχή καταλαβαίνω ότι όλο αυτόν τον καιρό ήμουν χαμένη στην απιστία. Τώρα όμως που έφθασα στον ορθό δρόμο του Θεού θέλω να σωθώ από την άκυρη θρησκεία και να ομολογήσω πίστη στη θρησκεία του Μωάμεθ […].

Η ανώνυμη χήρα, η οποία, όπως ισχυρίζεται, είχε υπογράψει από τον φόβο της χρεωστική ομολογία προς τον γιό της, δεν είχε καμία ελπίδα να κερδίσει τη δίκη ως χριστιανή, και το ήξερε καλά. Ως μουσουλμάνα, όμως, μπορούσε να ελπίζει ότι ο καδής δεν θα έκανε δεκτές τις μαρτυρικές καταθέσεις των χριστιανών συγγενών της.

__________________________________________________
Στα μέσα του 17ου αιώνα , εξισλαμίστηκε στη Σμύρνη ο Νικόλαος Καραμάνος, όταν μια μερίδα χριστιανών απέσπασε από εκείνον το δικαίωμα συλλογής του χαρατσιού. Ο Νικόλαος επιζήτησε με αυτόν τον τρόπο να αποφύγει την καταδίωξη από τους ανταγωνιστές του, που τώρα πια βρίσκονταν σε θέση ισχύος .


Αν κι η αφορμή που έκανε τον κουρέα Ηλία Αρδούνη από την Καλαμάτα να εξισλαμιστεί ήταν διαφορετική, εντάσσεται κι αυτή στο πεδίο των κοινοτικών σχέσεων και της καταλυτικής σημασίας του φόρου. Ο Ηλίας έγινε μουσουλμάνος το 1686 σε μια έκρηξη θυμού κατά τη συνομιλία του με χριστιανούς προεστούς σχετικά με τα «βαρέα δοσίματα», τους βαρείς φόρους που έπρεπε να καταβάλουν οι χριστιανοί.

«[Ε]μένα να δώση τώρα τινάς ένα φέσι, αλλάσσω το φύλλον», παραδίδεται ότι είπε, και, όταν ένας προεστός «θέλοντας να χωρατεύση, έστειλε και του επήρε το φέσι, […] αυτός επήγε εις τον καδήν του τόπου, και ηρνήθη την πίστιν του» (Νικόδημος).

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Mitharadir]

Ο θρησκευτικός χάρτης των εδαφών της μεγαλύτερης θρησκείας ανα περιοχή στα εδάφη της σημερινής Τουρκίας το 1084 μ.Χ πριν την εμφάνιση των Τούρκων



Και ο θρησκευτικός χάρτης των ίδιων εδαφών το 1784 μ.Χ μετά απο την υποδούλωση τους στους τούρκους

[Mitharadir]

Θρησκευτικός χάρτης της περιοχή ςτης σημερινής Ελλάδας το 1812 μ.Χ ελάγχιστα χρόνια πριν την επανάσταση του 21 (η μπλε κουκίδα που συμβολίζει τον Ιουδαισμό αν κάνεται ζουμ φαίνεται πως είναι η Θεσσαλονίκη της εποχής).Όπως βλέπεται στην Δυτική Θράκη,την Μακεδονία και την Νότια Ήπειρο επικρατεί το Ισλάμ,στην Πελοπόνησο,στην Στερεα Ελλάδα,στην Θεσσαλία και στα περισσότερα νησιά επικρατεί η Ορθοδοξία,στα νησιά στο κέντρο των Κυκλάδων επικρατεί ο Καθολικισμός και στην Θεσσαλονίκη(στην πόλη) ο Ιουδαισμός.Στην Κρήτη οι μισοί περίπου είναι μουσουλμάνοι(Τουρκοκρητικοί και Τούρκοι έποικοι) και οι άλλοι μισοί Ορθόδοξοι.

[Juno]

Γνωρίζεις κανενα ανάλογο περιστατικο;

Κάπου είχα διαβάσει πως ήταν αρχαιοελληνική συνήθεια, όταν ήξεραν πως θα πέσει η πόλη, το χωριό, ο οικισμός ξέρω γω, να ρίχνουν "καλούδια" στο κρασί, βαλεριάνες και τέτοια και να φεύγουν.
Έπινε ο εχθρός να γιορτάσει την νίκη του, έπεφτε τέζα και τότε έκαναν επίθεση όσοι είχαν φύγει και κρυβόταν και ο εχθρός δεν ξαναξυπνούσε.
Δεν θυμάμαι σε ποια εποχή αναφερόταν. Πριν τους περσικούς πολεμους, όταν οι Πέρσες λυμαίνονται την Μικρά Ασία ή ακόμα πιο παλιά;
Είμαστε όμως μεγάλα μούτρα! Φτου μας, να μην βασκαθούμε!

[Λόρδος Ταντρίδης]

Δυστυχώς δεν βρέθηκε κανένας Έλληνας λόγιος τον 19ό αιώνα να προσπαθήσει να ηγηθεί κινήματος μετάδοσης του Ελληνικού εθνικού φρονήματος και στους Μουσουλμάνους .

[Gewponos90]

Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio

Μου θυμίζει λίγο τις δικαιολογίες των αθλητικογράφων αυτή η φράση

Τις προάλλες παρακολουθούσα έναν αγώνα μεσαίων αποστάσεων γυναικών (σε μαγνητοσκόπηση φυσικά). Συμμετείχε και μία ελληνίδα μεταξύ των άλλων. Στους πρώτους 3 γύρους η ελληνίδα είχε μείνει 20 μέτρα πίσω στην κούρσα. Κανένα πρόβλημα. Τόσο μπορούσε η γυναίκα, τόσο έτρεχε, και ήταν προς τιμήν της.
Όμως, η περιγραφή του έλληνα εκφωνητή ήταν απαράμιλλη. "Δεν είναι τελευταία η αθλήτρια" αλλά:
"...ακολουθεί σταθερά την προτελευταία".

[Ζαποτέκος]

Ο θρησκευτικός χάρτης των εδαφών της μεγαλύτερης θρησκείας ανα περιοχή στα εδάφη της σημερινής Τουρκίας το 1084 μ.Χ πριν την εμφάνιση των Τούρκων



Και ο θρησκευτικός χάρτης των ίδιων εδαφών το 1784 μ.Χ μετά απο την υποδούλωση τους στους τούρκους

Ενώ οι χριστιανοί συνέχιζαν να αποτελούν μεγάλο μέρος του μικρασιατικού πληθυσμού, πιθανώς και την πλειοψηφία, ακόμα και στα μέσα του 13ου αιώνα, δυόμιση αιώνες αργότερα η θρησκευτική της φυσιογνωμία είχε μεταβληθεί. Όπως προκύπτει από τα πρώτα συγκεντρωτικά στοιχεία για τα φορολογήσιμα νοικοκυριά στην οθωμανική επικράτεια, τα οποία προέρχονται από την περίοδο 1520-35, ο χριστιανικός πληθυσμός (ελληνορθόδοξοι, γρηγοριανοί και συροϊακωβίτες) παρουσιάζεται να είναι σχεδόν αμελητέος στις περισσότερες μικρασιατικές περιοχές (πίνακας 1). Συμπαγείς χριστιανικοί πληθυσμοί συνέχιζαν να υπάρχουν σε ορισμένα μέρη της χερσονήσου, κυρίως στην επαρχία του Ντιάρμπακιρ (14,37 %)· αλλά πραγματικά χριστιανική περιοχή παρέμενε μόνο ο ανατολικός Πόντος, η επικράτεια του ελληνικού βασιλείου των Κομνηνών (Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας) που κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1461 κι ενσωματώθηκε διοικητικά στην προϋπάρχουσα επαρχία του Ρουμ (γι’ αυτό 30,67% των νοικοκυριών του Ρουμ ήταν χριστιανικά).



Πίνακας 1 Αναλογία μουσουλμανικών και μη μουσουλμανικών φορολογήσιμων νοικοκυριών στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια, 1520-35.
Πηγή: Barkan, 1957: 20, πίν. 1.
Σημείωση: Στον πίνακα δεν περιλαμβάνεται η περιοχή των Αδάνων, η οποία αποτελούσε διοικητικά μέρος της Συροπαλαιστίνης (επαρχία Αράπ).

Ομαδικοί εξισλαμισμοί στην ύπαιθρο

Τα πρώτα συγκεντρωτικά στοιχεία από τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα που έχουμε στη διάθεσή μας, τα οποία προέρχονται από τις δεκαετίες του 1520 και ’30, δείχνουν ότι, με εξαίρεση τις περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί Τουρκομάνοι έποικοι, δηλαδή την ανατολική Βουλγαρία, ανατολική Θράκη, ορισμένα μέρη της Μακεδονίας και Θεσσαλίας , καθώς και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η βαλκανική ύπαιθρος παρέμενε χριστιανική (πίνακας 2).



Πίνακας 2 Αναλογία μουσουλμανικών και μη μουσουλμανικών φορολογήσιμων νοικοκυριών στις βαλκανικές επαρχίες (Ρούμελη), 1520-35.
Πηγή: Barkan, 1957: 32, πίν. 6.
Σημείωση: Ο πίνακας δεν περιλαμβάνει στοιχεία για την Κωνσταντινούπολη.

Από τα μέσα του 17ου αιώνα τα πράγματα αλλάζουν και η διαδικασία εξισλαμισμού ενισχύεται στη βαλκανική ύπαιθρο. Σύμφωνα με τον Άντον Μίνκοφ , στον οποίο οφείλουμε την πιο πρόσφατη επισκόπηση του ζητήματος, ο εξισλαμισμός πήρε μεγάλες διαστάσεις, με αποτέλεσμα στις αρχές του 18ου αιώνα περίπου το 40% του πληθυσμού των Βαλκανίων να είναι μουσουλμάνοι. Το ποσοστό φαίνεται υπερβολικό και σίγουρα δεν τεκμηριώνεται από τα στοιχεία που παραθέτει ο Μίνκοφ. Οι αξιόπιστες μαρτυρίες για αθρόους εξισλαμισμούς στην ύπαιθρο αφορούν τον 18ο αιώνα, και κατά κύριο λόγο το δεύτερο μισό του. Γι’ αυτό άλλωστε θορυβείται κι η Εκκλησία, η οποία προσπαθεί να αντιδράσει με κάθε μέσο στη συρρίκνωση του ποιμνίου της. Τα κηρύγματα του Νεκτάριου Τέρπου (†1740 ή 1741), οι περιοδείες του Κοσμά του Αιτωλού (†1779), αλλά και η ανάδειξη των νεομαρτύρων σε πρότυπα πίστης και ηρωισμού από τον κύκλο των κολλυβάδων τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, έχουν τον ίδιο κύριο στόχο: την ανάσχεση του εξισλαμισμού.

Οφείλουμε ωστόσο να επισημάνουμε ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να κάνει κανείς ασφαλείς εκτιμήσεις για τη δημογραφική εικόνα των οθωμανικών επαρχιών τον 17ο και 18ο αιώνα. Εκείνη την εποχή δεν συντάσσονταν γενικά απογραφικά κατάστιχα για όλη την επικράτεια, όπως γινόταν τους προηγούμενους αιώνες, γι’ αυτό τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας είναι αποσπασματικά και κατά κανόνα αφορούν μόνο τους χριστιανούς. Η έρευνα των φορολογικών καταστίχων που σώζονται δεν έχει ακόμη προχωρήσει ικανοποιητικά. Το ζήτημα περιπλέκεται επίσης από το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις οι εκτιμήσεις για τον χρόνο εξισλαμισμού του ενός ή του άλλου χωριού έχουν βασιστεί σε τοπικές παραδόσεις ή σε αστήρικτες υποθέσεις (ενδεικτική είναι η περίπτωση των Βαλλαάδων που εξετάζεται στο Καλινδέρης, 1977).

Στην Αλβανία και την Ήπειρο οι τελευταίοι χριστιανοί σπαχήδες ασπάστηκαν το ισλάμ στα τέλη της δεκαετίας του 1630 όταν τέθηκαν στο δίλημμα να εξισλαμιστούν ή να χάσουν τα τιμάριά τους. Το άνοιγμα του στρατιωτικού επαγγέλματος, άρα και της δυνατότητας ένταξης στην προνομιούχο τάξη των ασκερί, σε μουσουλμάνους εθελοντές από την τάξη των ραγιάδων οδήγησε πολλούς στην επιλογή της αλλαξοπιστίας. Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η περίπτωση της Κρήτης, όπου η οθωμανική κατάκτηση (1645-69) συνοδεύτηκε –και εν μέρει υποστηρίχθηκε– από αθρόους εξισλαμισμούς νεαρών ανδρών που εντάσσονταν εθελοντικά στις τάξεις των γενιτσάρων . Αντίστοιχα φαινόμενα εθελοντικής κατάταξης στο στράτευμα με ταυτόχρονη προσχώρηση στο ισλάμ παρατηρούνται και στη Βουλγαρία .

Μια άλλη όψη του θεσμικού μετασχηματισμού αφορά τον κεφαλικό φόρο που πλήρωναν οι μη μουσουλμάνοι. Ο φόρος αυτός δεν ήταν φυσικά κάτι καινούριο. Εκείνο που έκανε τα πράγματα διαφορετικά τον 18ο αιώνα, σε σχέση με παλιότερες εποχές, ήταν η αλλαγή στον τρόπο είσπραξής του. Στόχος της σχετικής μεταρρύθμισης, η οποία εγκαινιάστηκε το 1691, ήταν ο εξορθολογισμός της διαδικασίας είσπραξης και η αύξηση των κρατικών εσόδων , πράγμα που γενικά επετεύχθη. Για τους χριστιανικούς πληθυσμούς της υπαίθρου, όμως, που είχαν συνηθίσει να δίνουν ένα κατ’ αποκοπή ποσό ως κεφαλικό φόρο, η αλλαγή του τρόπου υπολογισμού με βάση όχι τα νοικοκυριά αλλά τα άτομα (φορολογούνταν όλοι οι άνδρες και τα αγόρια από 12-14 χρονών και πάνω) και η απογραφή του άρρενα πληθυσμού που τη συνόδευσε, αποτελούσε μεγάλης κλίμακας αλλαγή, που σε πολλές περιπτώσεις πολλαπλασίασε τη φορολογική επιβάρυνση. Δεν είναι τυχαίο ότι από τις αρχές του 18ου αιώνα το άχθος του κεφαλικού φόρου εμφανίζεται συστηματικά στις πηγές ως λόγος εξισλαμισμού. Η προσπάθεια του Νεκτάριου Τέρπου ήταν να πείσει το ποίμνιό του ότι δεν άξιζε να χάσουν την ψυχή τους για «δύο άσπρα την ημέρα». Αντίστοιχες μαρτυρίες έχουμε και από τους ιεραποστόλους που δρούσαν την ίδια εποχή στις καθολικές περιοχές της βόρειας Αλβανίας (Zhelyazkova, 2002: 243), ενώ το ζήτημα θεματοποιείται και στα κηρύγματα του Κοσμά του Αιτωλού αργότερα τον ίδιο αιώνα (Μενούνος, 2002: 186-87).

Σε αυτές τις συνθήκες, μεμονωμένες οικογένειες, αλλά και ολόκληρα χωριά, ή ακόμα και συστάδες χωριών στις πατρογραμμικά οργανωμένες κοινωνίες των ορεινών όγκων, βρέθηκαν να ασπάζονται το ισλάμ για να διαφυλάξουν τις περιουσίες τους ή τον έλεγχο σε ζωτικές πλουτοπαραγωγικές πηγές (για παράδειγμα βοσκότοπους), για να αποκτήσουν συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι ανταγωνιστών μέσα ή έξω από τις κοινότητές τους (εδώ έπαιζαν σημαντικό ρόλο και οι ενδοοικογενειακές έριδες για τα κτήματα ή τα κοπάδια), αλλά και από ανέχεια οι πιο αδύναμοι, για να γλιτώσουν τουλάχιστον την καταβολή του κεφαλικού φόρου που επιβάρυνε τους χριστιανούς.

Δυο περιπτώσεις από την Πελοπόννησο μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τη συμπλοκή όλων αυτών των παραγόντων και το σε πόσο διαφορετικές καταστάσεις μπορούσαν να εκβάλουν.
Όπως αναφέρουν σε αίτησή τους προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια το 1828 οι κάτοικοι του χωριού Μπρίτζα (Πρίτζα), το χωριό ήταν μετόχι ενός –μάλλον μικρού– μοναστηριού, ενώ υπήρχαν και κάποια κτήματα που ανήκαν σε τέσσερις χριστιανικές οικογένειες. Ο εξισλαμισμός, το 1746, ενός χριστιανού της περιοχής, του Αχμέτη Χοντρολιά (δεν διευκρινίζεται αν ήταν από την Μπρίτζα ή από γειτονικό χωριό) συνοδεύτηκε από την καταπάτηση των κτημάτων του μοναστηριού και την εκδίωξη των χριστιανών κατοίκων. Ο Χοντρολιάς ήρθε μαζί με άλλους μουσουλμάνους κι εγκαταστάθηκε στο χωριό ως τσιφλικάς. Καταπατήσεις κτημάτων σαν κι αυτή μαρτυρούνται σε όλη τη βαλκανική ύπαιθρο εκείνη την εποχή, ιδίως στις πεδινές περιοχές, οπού βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη η διαδικασία τσιφλικοποίησης .

Σε μια άλλη περίπτωση, πάλι από αίτηση του 1828, αναφέρεται ο εξισλαμισμός, το 1770 αυτή τη φορά, τριών καταχρεωμένων αγροτικών οικογενειών στο χωριό Ασίμη. Το γεγονός δεν επηρέασε καταρχήν τους χριστιανούς συντοπίτες τους, οι οποίοι τους απομόνωσαν κοινωνικά. Δώδεκα χρόνια αργότερα, μην αντέχοντας άλλο την κατάσταση, οι εξισλαμισμένοι Ασιμιώτες πούλησαν τα κτήματά τους σε κάποιον Μουσταφά Ζαλούμη (πιθανόν ήταν ο μουσουλμάνος δανειστής τους) κι εγκατέλειψαν το χωριό. Τα κτήματα δόθηκαν σε μουσουλμάνους, ενώ ο Ζαλούμης βρήκε την ευκαιρία να εγκατασταθεί στο χωριό ως τσιφλικάς. Λίγο αργότερα άρχισε τις καταπατήσεις κι έτσι, μέσα σε δύο δεκαετίες, οι Ασιμιώτες έχασαν τις ιδιοκτησίες τους και μετατράπηκαν σε κολίγους . Συνέχισαν όμως να είναι χριστιανοί. Ήξεραν καλά ότι, στην περίπτωσή τους, η αλλαξοπιστία δεν θα άλλαζε την κατάστασή τους (ούτε θα μπορούσε να έχει αποτρέψει την καταπάτηση των γαιών τους από τον μουσουλμάνο προύχοντα) και προφανώς συμφωνούσαν με τον Νεκτάριο Τέρπο ότι δεν άξιζε να διακινδυνεύσουν την ψυχή τους μόνο και μόνο για να γλιτώσουν τον κεφαλικό φόρο.

Ακόμα πιο δραματική και ακραία, πάντα στα ίδια συμφραζόμενα, είναι η περίπτωση των χωριών στην περιοχή των Καραμουρατάδων ανατολικά της Πρεμετής στην Αλβανία, που το 1760 εξισλαμίστηκαν για να απαλλαγούν από την τυραννία που τους ασκούσαν οι μουσουλμάνοι της Πρεμετής και άλλων γειτονικών περιοχών. Οι κάτοικοι, σύμφωνα με τα όσα παραδίδει ο Φρανσουά Πουκβίλ (Pouqueville, 1826 ), αποφάσισαν να τηρήσουν με κάθε προσοχή τη νηστεία της Σαρακοστής και να παρακαλέσουν τον Θεό να τους γλιτώσει από τους τυραννικούς γείτονες· αν ο Θεός δεν εισάκουε τις προσευχές τους, θα προσχωρούσαν στο ισλάμ. Πράγματι, ανήμερα το Πάσχα έδιωξαν τους ιερείς τους και προσχώρησαν ομαδικά στο ισλάμ, κάτι που στη συνέχεια επισημοποίησαν ενώπιον του καδή της περιοχής και ιμάμηδων. Μετά τον εξισλαμισμό, με την πρώτη αφορμή που τους δόθηκε, οι Καραμουρατάδες πήραν εκδίκηση εξαπολύοντας ένοπλη επίθεση εναντίον των εχθρών τους, η οποία έμεινε παροιμιώδης για την αγριότητά της.
Αξίζει να προσέξουμε εδώ τη λειτουργία που είχε το μεσοδιάστημα της «παρακλητικής διορίας», πριν από τη θρησκευτική μεταστροφή των κατοίκων. Επρόκειτο για έναν μηχανισμό που επιβεβαίωνε την ορθότητα του εγχειρήματός τους και τους απάλλασσε από ενοχές για την εγκατάλειψη της πίστης τους. Παράλληλα, εγγραφόταν σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον που απαιτούσε την ανταποδοτικότητα, κάτι πολύ χαρακτηριστικό για περιοχές και πληθυσμούς που οργάνωναν τις κοινωνικές τους σχέσεις με επίκεντρο την έννοια της τιμής.
(...)
Είδαμε πιο πάνω την περίπτωση της ομαδικής αλλαξοπιστίας στα χωριά των Καραμουρατάδων το 1760, ενός αγροτοκτηνοτροφικού πληθυσμού, η οποία πυροδοτήθηκε μεν από τις επιδρομές και τις διαρπαγές των μουσουλμάνων γειτόνων τους, έγινε όμως εφικτή επειδή έχασαν την πίστη τους στον Θεό που δεν τους συνέδραμε. Αντίθετα, την ίδια εποχή οι κάτοικοι της Μοσχόπολης (επίσης Βοσκόπολη, σημερινή Voskopojë στην Αλβανία), μιας ανθηρής εμποροβιοτεχνικής πόλης που ήταν θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο, με ελληνικό γυμνάσιο και τυπογραφείο, όταν είδαν να απειλούνται από τις απαιτήσεις των μουσουλμάνων τοπαρχών και να κινδυνεύουν από ληστρικές επιδρομές, προτίμησαν να εγκαταλείψουν την πόλη και να μεταναστεύσουν. Ακόμα κι οι λίγοι που απέμειναν, «εκείνοι που δεν είχαν τον τρόπο να φύγουν», όπως γράφουν το 1791 οι Δημητριείς στη Γεωγραφία Νεωτερική (Φιλιππίδης και Κωνσταντάς), δεν αλλαξοπίστησαν, αλλά προσπάθησαν να τα βγάλουν πέρα όσο καλύτερα μπορούσαν, όπως άλλωστε κι οι Ασιμιώτες στο παράδειγμα από την Πελοπόννησο.

Εξισλαμισμούς βρίσκουμε σε όλες τις οθωμανικές επαρχίες, ωστόσο είναι λίγες οι περιοχές όπου η αλλαξοπιστία ανέτρεψε τη χριστιανική πληθυσμιακή πλειονότητα. Μία απ’ αυτές είναι η Ροδόπη. Η παλαιότερη βουλγαρική ιστοριογραφία απέδιδε τη θρησκευτική μεταστροφή στην περιοχή, όπως και σε άλλα μέρη της Βουλγαρίας, είτε στον μαζικό εποικισμό Τούρκων από τη Μικρά Ασία είτε στον βίαιο εξισλαμισμό των κατοίκων, ιδίως την περίοδο 1666-69. Όπως όμως έδειξε η αρχειακή έρευνα με βάση τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα, καμιά από τις δύο ερμηνείες δεν ισχύει, ενώ τα χρονικά, στα οποία βασιζόταν η θέση για εξαναγκαστικό εξισλαμισμό τη δεκαετία του 1660, αποδείχθηκαν επινοήσεις του 19ου αιώνα. Ο εξισλαμισμός των κατοίκων της περιοχής (πρόκειται για τους προγόνους των σημερινών Πομάκων, των σλαβόφωνων μουσουλμάνων της Βουλγαρίας και της Ελλάδας) ήταν σταδιακός, ολοκληρώθηκε στη διάρκεια του 18ου αιώνα και δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάποιο συγκεκριμένο επεισόδιο βίας.

Στους αλβανικούς πληθυσμούς, τόσο στην Αλβανία όσο και στις γειτονικές περιοχές (Κόσοβο, δυτική Μακεδονία, Ήπειρος), το ισλάμ εξαπλώνεται γοργά εκείνη την εποχή, ακολουθώντας γενικά μια πορεία από τον βορρά προς τον νότο, κατά μήκος των ορεινών όγκων . Ο εξισλαμισμός των ορεσίβιων Αλβανών, σε αντίθεση με τους γείτονές τους (Σλάβους, Βλάχους, Έλληνες ή Αλβανούς) που παρέμειναν στην πλειονότητά τους χριστιανοί, έχει συχνά αποδοθεί στη θρησκευτική τους «αδιαφορία» –με αυτόν τον τρόπο ερμηνεύθηκαν επίσης οι διαδεδομένες πρακτικές συγκρητισμού και κρυπτοχριστιανισμού σε αυτούς τους πληθυσμούς. Ωστόσο δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί βάσιμα ότι οι άλλοι χωρικοί της εποχής ήταν περισσότερο πιστοί χριστιανοί ή γνώριζαν καλύτερα τα δόγματα της θρησκείας. Η εξήγηση για την «αδιαφορία» των Αλβανών ορεσίβιων σε ζητήματα θρησκείας θα πρέπει μάλλον να αναζητηθεί στην κοινωνική τους οργάνωση: επρόκειτο για πληθυσμούς οργανωμένους στη βάση πατρογραμμικών γενών που συνενώνονταν σε φυλές, και που οι κοινωνικές τους σχέσεις ρυθμιζόταν από σύνθετους κώδικες ανταπόδοσης που είχαν στο επίκεντρό τους την έννοια της τιμής. Η θρησκευτική πίστη ήταν σημαντικό στοιχείο ταυτότητας, προείχε όμως η νομιμοφροσύνη προς το γένος. Από τα τέλη του 17ου, και κυρίως τον 18ο αιώνα, πολλά από αυτά τα γένη –ή κλάδοι τους που αποσχίστηκαν– ασπάστηκαν ομαδικά το ισλάμ για να αποκτήσουν συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των ανταγωνιστών τους ή για να τους αντιμετωπίσουν με ίσους όρους. Σε αυτό το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, ο εξισλαμισμός ενός γένους ή μιας φυλής ήταν ικανός να πυροδοτήσει αλλεπάλληλους εξισλαμισμούς σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα. Πρέπει να σημειωθεί ότι διαδικασία εξισλαμισμού των αλβανόφωνων πληθυσμών συνεχίστηκε ακόμα και στο τέλος της οθωμανικής περιόδου .

Πρόοδο σημειώνει ο εξισλαμισμός και στον Πόντο. Εκεί, σύμφωνα με την παράδοση, λίγο μετά τα μέσα του 17ου αιώνα πέρασαν στο ισλάμ μεταξύ άλλων τα χωριά της περιοχής του Οφ, με πρωτεργάτη τον ορθόδοξο επίσκοπο . Ασχέτως του αν πρόκειται για μια επινοημένη
παράδοση που στόχο είχε να παρουσιάσει την προσχώρηση στο ισλάμ ως ένα συγκεκριμένο, προσωποποιημένο αφήγημα, ή αν η μεταστροφή στο ισλάμ υπήρξε περισσότερο βαθμιαία, γεγονός παραμένει ότι, από τον ύστερο 17ο, και κυρίως στη διάρκεια του 18ου αιώνα, οι χριστιανοί του ανατολικού Πόντου δέχτηκαν τις πιέσεις των μουσουλμάνων τοπαρχών, των λεγόμενων ντερεμπέηδων, που αποκτούσαν ολοένα και μεγαλύτερη εξουσία όσο υποχωρούσε ο έλεγχος από την Κωνσταντινούπολη. Σε αυτές τις συνθήκες, κάποια χωριά βρέθηκαν να ασπάζονται το ισλάμ.
Η πρόοδος του εξισλαμισμού και οι πληθυσμιακές ανακατατάξεις που τη συνόδευσαν εντάσσονται στο πλαίσιο της προσπάθειας των χριστιανικών πληθυσμών του Πόντου να ενταχθούν σε δίκτυα τοπικών συμμαχιών που μπορούσαν να εξασφαλίσουν πολιτικά και οικονομικά πλεονεκτήματα . Το σύστημα οργάνωσης του πληθυσμού σε πατρογραμμικά γένη διευκόλυνε διαδικασίες συλλογικής λήψης αποφάσεων. Ένα παράδειγμα είναι ο εξισλαμισμός ενός μέρους του πληθυσμού της περιοχής της Σάντας (νοτιοανατολικά της Τραπεζούντας), ο οποίος εμφανίζεται ως αποτέλεσμα μιας «κοινοτικής στρατηγικής» ώστε να εξασφαλιστεί η εκμετάλλευση των θερινών βοσκοτόπων (παρχάρια) τους οποίους διεκδικούσαν οι μουσουλμάνοι γείτονές τους. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτές ήταν οι απαρχές του κρυπτοχριστιανισμού στην περιοχή . Ωστόσο η πρόοδος του εξισλαμισμού στον ανατολικό Πόντο δεν οδήγησε τον χριστιανικό πληθυσμό σε περιθωριοποίηση. Κομβικό ρόλο στη συγκράτηση του εξισλαμισμού έπαιξε η συνεχής παρουσία των μεγάλων μονών, όπως εκείνη της Παναγίας Σουμελά, που με την οικονομική τους επιφάνεια και την πολιτισμική τους ακτινοβολία συγκροτούσαν κέντρα της ορθοδοξίας.

Την ίδια εποχή συνεχίζεται στην Κρήτη η διαδικασία εξισλαμισμού που είχε ξεκινήσει κατά την κατάκτηση του νησιού (1645-69). Πολλοί ντόπιοι που επιζητούσαν να καταλάβουν θέσεις ισχύος στο πλαίσιο της νέας θεσμικής πραγματικότητας εντάχθηκαν στους κόλπους του ισλάμ και στις τάξεις των γενίτσαρων, συγκροτώντας τον πυρήνα των ελληνόφωνων Τουρκοκρητικών . Το φαινόμενο αυτό είχε ιδιαίτερη δυναμική ήδη πριν και αμέσως μετά από την κατάληψη του Χάνδακα (Ηράκλειο), με την οποία τερματίστηκε ο πόλεμος, οπότε και μαρτυρούνται περιπτώσεις ομαδικού εξισλαμισμού . Τον 18ο αιώνα, ιδίως προς το τέλος του, σημείωσε νέα πρόοδο η προσχώρηση στο ισλάμ και μάλιστα, σύμφωνα με την παράδοση, εκ μέρους των κατοίκων ολόκληρων χωριών, που με αυτόν τον τρόπο προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν με ίσους όρους τους μουσουλμάνους γείτονές τους. Και στην περίπτωση της Κρήτης μαρτυρείται η διαδικασία της «διορίας», που επισημάναμε ήδη για την Αλβανία. Ο ασπασμός του ισλάμ ακολουθούσε μετά την πάροδο ενός διαστήματος αναμονής για την εμφάνιση σημείων θείας παρέμβασης που θα βελτίωνε τη θέση των χριστιανών . Τις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης φαίνεται πως ο μισός πληθυσμός του νησιού ήταν πια μουσουλμανικός .

Είναι χαρακτηριστικό πως κάποιες από τις σημαντικότερες εστίες εξισλαμισμού στην ύπαιθρο εκείνη την εποχή (Σπαθία, Κόσοβο, Πόντος) αποτέλεσαν τις κατεξοχήν περιοχές όπου τον 19ο αιώνα, σε ένα τελείως διαφορετικό θεσμικό και πολιτικό περιβάλλον, εκφράστηκαν αιτήματα επιστροφής στον χριστιανισμό με το επιχείρημα της κρυπτοχριστιανικής ταυτότητας. H συγκριτική έρευνα των διαδικασιών εξισλαμισμού και, αργότερα, (επαν)εκχριστιανισμού, μας οδηγεί και πάλι στην υπόθεση πως, ειδικά σε περιοχές όπου τα πατριαρχικά γένη έπαιζαν κομβικό ρόλο στην κοινωνικοοικονομική οργάνωση, η θρησκευτική μεταστροφή, χωρίς να είναι με κανέναν τρόπο «υποκριτική», όπως θεωρήθηκε από δυτικοευρωπαίους παρατηρητές, ήταν αποτέλεσμα στρατηγικών ισχύος, επιβίωσης και αναπαραγωγής.


Νεστοριανοί ( Ασσυροχαλδαίοι )

Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση της νεστοριανής Εκκλησίας, η οποία είχε συρρικνωθεί δραματικά τον 14ο αιώνα. Η οθωμανική κατάκτηση βρήκε την Εκκλησία να έχει επιβιώσει στην Άνω Μεσοποταμία, στους φυλετικά οργανωμένους πληθυσμούς που ζούσαν στο τρίγωνο μεταξύ Άμιδας (Ντιάρμπακιρ), Σαλμάς και Μοσούλης, και το αξίωμα του καθολικού να έχει γίνει κληρονομικό (από θείο σε ανιψιό). Στα μέσα του 16ου αιώνα
δημιουργήθηκε σχίσμα με αφορμή την άνοδο ενός ανήλικου στο αξίωμα , το οποίο κατέληξε στη δημιουργία μιας ουνιτικής Εκκλησίας (χαλδαϊκή). Σταδιακά όμως οι ουνίτες, γνωστοί στις ευρωπαϊκές πηγές ως «χαλδαίοι» (σε αντίθεση με τους νεστοριανούς «ασσύριους»), απομακρύνθηκαν από τη Ρώμη. Ωστόσο η υπόθεση της ένωσης δεν τελείωσε εδώ, καθώς ο νεστοριανός κλάδος βρισκόταν ήδη από τις αρχές του 17ου αιώνα σε διαπραγματεύσεις με τη Ρώμη. Τελικά η ένωση προχώρησε μέσα από ένα νέο σχίσμα το 1667/8, με τον μητροπολίτη Άμιδας Ιωσήφ να δέχεται την καθολική ομολογία πίστεως και το 1681 να χρίζεται πατριάρχης. Έτσι, στα τέλη του 17ου αιώνα διαμορφώθηκαν τρεις κλάδοι της Εκκλησίας: το νεστοριανό καθολικάτο στο Αλκός (Alqosh) κοντά στη Μοσούλη, το λεγόμενο «ορεινό» νεστοριανό πατριαρχείο στα βουνά του Κουρδιστάν και το χαλδαϊκό ουνιτικό πατριαρχείο στο Ντιάρμπακιρ .



ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Ζαποτέκος]

Φορολογία


Είναι ακριβώς σε αυτές τις περιπτώσεις ομαδικών εξισλαμισμών που διαπιστώνουμε τον καταλυτικό ρόλο που μπορούσε να παίξει η υπέρμετρη φορολογική επιβάρυνση στην πυροδότηση της διαδικασίας εξισλαμισμού. Οι μαρτυρίες αφθονούν, ιδίως από τα μέσα του 17ου αιώνα και μετά. Ντόπιοι και ξένοι παρατηρητές αναδεικνύουν συνεχώς το ζήτημα της φορολογικής επιβάρυνσης ως κορυφαίο παράγοντα εξισλαμισμού στη βαλκανική ύπαιθρο. «Βλέπετε, ω ευλογημένοι χριστιανοί, πώς κάμνουν οι καλοί γονείς;», γράφει ο μοναχός Νικόλαος Τέρπος στο έργο του Πίστις (Βενετία, 1732), έχοντας μόλις αφηγηθεί το μαρτύριο του νεαρού Γεμέλαου, τον οποίο προέτρεψαν οι γονείς του να μαρτυρήσει για να εξιλεωθεί για το αμάρτημα του εξισλαμισμού. Και συνεχίζει (Γαρίτσης, 2002: 233):

Και η αυθεντία σας [=Κι εσείς] για δύο άσπρα [=αργυρά νομίσματα] οπού σας γυρεύουν την ημέραν οι αγαρηνοί αφήνετε το φως και την πίστιν, και πηγένετε εις την πλάνην και την απιστίαν, και αναγκάζετε και τα παιδία σας να τουρκεύουν, και χάνετε την ψυχήν την εδικήν σας, και των παιδίων σας; Ω μεγάλη πλάνη, οπού σας επλάκωσε, και σας ετύφλωσε. Που είναι κάποιαις μιαραίς και οργισμέναις γυναίκες, οπού ερμηνεύουν [=συμβουλεύουν] τους άνδρες τους, και τα παιδία τους, και τους λέγουν· "βάλετε από ένα όνομα τούρκικον, ως διά να ελευθερώνεσθε από το χαράτζι, και ο Θεός είναι εύσπλαγχνος, και σας συγχωρά." Όχι, όχι, ω χριστιανοί. Μη πλανηθήτε, ότι ο Χριστός ορίζει εις το άγιον Ευαγγέλιον, ότι «όποιος με αρνηθή ομπροστά εις τους αγαρηνούς, θέλω τον αρνηθή και εγώ, να τον στείλω εις την αιώνιον κόλασιν».

Ο Τέρπος έδρασε το πρώτο μισό του 18ου αιώνα ως ιεροκήρυκας και πνευματικός στην περιοχή της Σπαθίας (Shpat, βορειοανατολικά του Μπερατιού στην Αλβανία) που εκείνη την εποχή γνώριζε κύμα εξισλαμισμών, και είχε βρεθεί επανειλημμένα αντιμέτωπος με τη διαβρωτική επίδραση του φορολογικού άχθους. Προσπαθούσε απεγνωσμένα –και μάλλον μάταια – να πείσει το ποίμνιό του ότι ήταν προτιμότερο να ζουν στερημένα για να μπορούν να πληρώνουν τον κεφαλικό τους φόρο (χαράτσι) παρά να δηλώσουν ότι έχουν ασπαστεί το ισλάμ (αυτό υπονοεί η έκφραση «βάλετε από ένα όνομα τούρκικον») και να απαλλαγούν από τη φορολογική υποχρέωση. Πράγματι, ξέρουμε κι από άλλες μαρτυρίες ότι η υποχρέωση του κεφαλικού φόρου έγινε δυσβάσταχτη τον 18ο αιώνα . Ωστόσο οι περισσότεροι χριστιανοί δεν εξισλαμίστηκαν· μάλιστα ο χριστιανικός πληθυσμός της Βαλκανικής σχεδόν διπλασιάστηκε μεταξύ 1700 και 1815 . Η πραγματική αξία της μαρτυρίας του Τέρπου βρίσκεται στο ότι δείχνει πως δεν ήταν από μόνο του το βάρος του κεφαλικού φόρου που ωθούσε τους χριστιανούς της περιοχής στον εξισλαμισμό, αλλά ο συνδυασμός του φορολογικού άχθους με τη γενικευμένη στον τοπικό πληθυσμό πεποίθηση ότι ο Θεός είναι φιλεύσπλαγχνος και συγχωρεί την αλλαξοπιστία.

=============================================================================

Κάποιοι από εκείνους που είχαν ήδη προσπαθήσει να υπερβούν την πολιτικοκοινωνική μειονεξία μέσω του εξισλαμισμού βρέθηκαν
διπλά έκθετοι: μη διαθέτοντας ικανά μέσα ενσωμάτωσης, αποξενώθηκαν και ως πρώην χριστιανοί και ως νέοι μουσουλμάνοι. Τα παρακάτω λόγια, που φέρεται να είπε ενώπιον των οθωμανικών αρχών ένας νέος προσήλυτος στο ισλάμ, ο οποίος επιθυμούσε πια να επανέλθει στον χριστιανισμό, αν και προέρχονται από τα μέσα του 19ου αιώνα, δείχνουν ακριβώς αυτό το αδιέξοδο :

Έγινα τότε μουσουλμάνος, αλλά συνέχισα να είμαι πεινασμένος και γυμνός, και δεν μπορούσα να βρω ψωμί να φάω, και τώρα θέλω να πάω πίσω στην παλιά μου θρησκεία.

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΡΑ ( Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου )
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΕΔΟΠΟΥΛΟΣ ( Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών )
Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία .Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές ( 2015 ).

[Mitharadir]

(Υπόψιν πως εκτός απο τα Βαλκάνια περιλαμβάνεται και η Ουγγαρία και η Μολδοβλαχία στον χάρτη αν και δεν θεωρούνται Βαλκάνια αλλα ήταν περιοχές που κατέκτησαν οι Οθωμανοί)
Θρησκευτικός χάρτης των Βαλκανίων το 1084 μ.Χ

΄

Και θρησκευτικός χάρτης των Βαλκανίων το 1784 μ.Χ