Οι «300 λόγιοι» και το 82,5% των αναλφάβητων βυζαντινών.
Στον «Βίο Βασιλείου» του Συνεχιστή Θεοφάνη, για τον 9ο αιώνα μας λέει ότι στοιχειώδη ικανότητα ανάγνωσης είχαν και τα πιο φτωχά και χαμηλά κοινωνικά στρώματα (αγροίκοις-πένητας) :
[Sevcenko Ihor, «... Theophanis continuati ... Vita Basilii Imperatoris amplectitur», CFHB 42, De Gruyter, Berlin, New York 2011, σελ. 124]
Ας δούμε πως εξηγεί το συγκεκριμένο τεκμήριο ο Guglielmo Cavallo:
[Cavallo Guglielmo, «Η ανάγνωση στο Βυζάντιο», εκδ. Άγρα, Αθήνα 2008, σελ. 44-45]
[Cavallo Guglielmo, «Η ανάγνωση στο Βυζάντιο», εκδ. Άγρα, Αθήνα 2008, σελ. 45-48]
Στα παραθέματα αυτά, σχολιάζεται ο αναλφαβητισμός που εντοπίζεται σε έγγραφα του Άθω και μια αστική περιοχή όπως η Σμύρνη.
Καταρχάς, στα όποια ποσοστά αναλφάβητων στο Βυζάντιο δεν θα πρέπει να προσμετρώνται οι γυναίκες διότι δυστυχώς, ο κανόνας για την εποχή ήταν να μην μορφώνονται. «Οι γυναίκες, σχεδόν στο σύνολό τους, είναι αναλφάβητες» (Cavallo Guglielmo, «Η ανάγνωση στο Βυζάντιο», εκδ. Άγρα, Αθήνα 2008, σελ. 50). Είναι χαρακτηριστικό ένα σημείο από τον Επιτάφιο Λόγο του Θεοδώρου Στουδίτη για τη μητέρα του όπου λέει:
«Γραμματίζει εαυτήν η σοφή […] ουκ εν ημέρα σχολάζουσα τη μελέτη, ως αν μη τον άνδρα παραλυπήση […] φωταγωγούσης κανδήλης κάμνουσα τόνω», δηλαδή, μάθαινε γράμματα μόνη της στο σπίτι, αλλά δεν μελετούσε την ημέρα για να μη στενοχωρεί τον άνδρα της, μόνο τη νύχτα, κοπιάζοντας με το φως της κανδήλας (PG 99,885B)!
Κατά συνέπεια, αν στα ποσοστά αναλφάβητων προσθέταμε τις γυναίκες, θα προέκυπταν στοιχεία πλασματικά, όπως π.χ. αν βγάζαμε συμπεράσματα για εκλογικά ποσοστά, προσμετρώντας και τις γυναίκες, σε μια εποχή που εκείνες δεν έχουν δικαίωμα ψήφου.
Τα ποσοστά εγγραμμάτων λοιπόν στο Βυζάντιο, θα πρέπει να αφορούν μόνο τους άνδρες:
1) Το μέγιστο ποσοστό ανδρών αναλφάβητων στον Άθω είναι της τάξης του 36%.
2) Στη Σμύρνη, αν αφαιρέσουμε τις 18 γυναίκες, οι άνδρες είναι 159 και από αυτούς οι 50 είναι αναλφάβητοι, δηλαδή το 32% περίπου.
Ας δούμε τώρα και τα ποσοστά σε ένα χωριό:
[Cavallo Guglielmo, «Η ανάγνωση στο Βυζάντιο», εκδ. Άγρα, Αθήνα 2008, σελ. 48]
Στα Μάνταια, αν αφαιρέσουμε τις 43 γυναίκες μένουν 206 άνδρες και από αυτούς, οι 149 είναι αναλφάβητοι, δηλαδή το 72% περίπου.
Συνολικά λοιπόν, θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι στις πόλεις έχουμε 30% αναλφάβητους και στα χωριά 70%, όμως ο Guglielmo Cavallo θεωρεί το 36% του Αγίου Όρους ως ποσοστό αντιπροσωπευτικό για το Βυζάντιο.
Σίγουρα λοιπόν τα συμπεράσματα είναι πολύπλοκα. Πάντως, ο μέσος όρος των τριών αριθμών μας δίνει ποσοστό ανδρικού αναλφαβητισμού της τάξης του 46%. Σε κάθε περίπτωση πάντως, τα ποσοστά που δίνουν 82,5% αναλφάβητων, μοιάζουν εξωφρενικά.
Δεν θα πρέπει άλλωστε να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι το εκκλησιαστικό «Ευχολόγιο», που περιέχει ευχές για τις καθημερινές ανάγκες των πιστών, περιλαμβάνει ευχή για παιδί που μαθαίνει τα πρώτα του γράμματα, πράγμα που σημαίνει ότι πολλά αγόρια θα μάθαιναν στοιχειώδη γραφή και ανάγνωση:
[Μέγα Εύχολόγιον, σελ. 608-609]
Γενικά πάντως, μοιάζουν πιο λογικά τα χαμηλότερα ποσοστά αναλφάβητων διότι:
[Robert Browning, «Literacy in the Byzantine world», Byzantine and Modern Greek Studies 4 (1978), σελ. 42]
Σύμφωνα δηλαδή με τον Robert Browning, ένα σημαντικό επιχείρημα κατά του εκτεταμένου αναλφαβητισμού που προτείνει ο Στουραΐτης, προκύπτει από το πρότυπο του αγίου:
«Οι περισσότεροι Βυζαντινοί άγιοι γνώριζαν ανάγνωση και γραφή. Μερικές φορές μας δίνεται μια περιγραφή της μόρφωσης τους, άλλες φορές η δυνατότητα γραφής και ανάγνωσης εμφανίζεται παρεμπιπτόντως, όταν τους βρίσκουμε να γράφουν μια επιστολή ή να διαβάζουν ένα εποικοδομητικό βιβλίο. Μόνο για ελάχιστους τονίζεται επί τούτου πως ήταν αγράμματοι. Ο άγιος αντιπροσώπευε ένα από τα πρότυπα του Βυζαντινού τρόπου ζωής. Είναι απίθανο να παρουσιάζονταν οι άγιοι τόσο εγγράμματοι γενικά, αν η ανάγνωση και η γραφή ήταν ικανότητες απρόσιτες στον μέσο άνθρωπο, που έβλεπε τους αγίους ως πρότυπα».
Πράγματι, οι βίοι αγίων δείχνουν όχι μόνο στοιχειώδεις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης αλλά και ενασχόληση με την ελληνική παιδεία:
Είναι μάλιστα εντυπωσιακό ότι συλλέγοντας κείμενα μοναχών, ακόμα και αυστηρών ασκητών, οι γνώσεις τους επάνω στην ελληνική παιδεία είναι εμφανείς και μάλιστα, παρά το γεγονός ότι απεχθάνονται τα ειδωλολατρικά πιστεύω, χρησιμοποιούν παραδείγματα από την αρχαία γραμματεία, ρήσεις σοφών ή παραδείγματα από τον βίο τους για να διδάξουν τους Χριστιανούς, είτε λαϊκούς, είτε μοναχούς.
Από μονογραφίες που έχουν καταπιαστεί ειδικά με το θέμα .
